W Dz.U. RP pod poz. 854 w dniu 11.6.2024 r. opublikowano ustawę z 15.5.2024 r. o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw.
Zasadniczym założeniem ustawy jest przedłużenie obowiązywania ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: PomocUkrainaU23). Nowelizacja zakłada przedłużenie obowiązywania PomocUkrainaU23 do dnia 30.9.2025 r. (aktualnie okres obowiązywania upływa 30.6.2024 r.) oraz związanego z tym dostępu do świadczeń zdrowotnych, świadczeń rodzinnych i socjalnych, świadczeń wypłacanych przez ZUS oraz możliwości pobytu w obiektach zbiorowego zakwaterowania.
Wskazana ustawa zawiera wiele rozwiązań legislacyjnych, w tym również istotnych z punktu widzenia zadań realizowanych przez samorządy w różnych sferach. Warto więc poznać wybrane zagadnienia z tegoż zakresu przedmiotowego dotyczące zasadniczo przepisów PomocUkrainaU23. Nowelizacja uchyla dotychczasowe regulacje, wprowadza zmiany w przepisach już obowiązujących, jak i przewiduje nowe przepisy.
Uchylenie przepisów art. 13–13a PomocUkrainaU23 (świadczenie na zakwaterowanie)
Dla przypomnienia, z art. 13 PomocUkrainaU23 m.in. wynikało:
„1. Każdemu podmiotowi, w szczególności osobie fizycznej prowadzącej gospodarstwo domowe, który zapewni, na własny koszt, zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, o których mowa w art. 1 ust. 1, może być przyznane na jego wniosek świadczenie pieniężne z tego tytułu nie dłużej niż za okres 120 dni od dnia przybycia obywatela Ukrainy na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Okres wypłaty świadczenia może być przedłużony w szczególnie uzasadnionych przypadkach.
1a. W sprawach świadczenia pieniężnego, o którym mowa w ust. 1, nie wydaje się decyzji administracyjnych oraz nie stosuje się przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego.
(…)
2. Zadania gminy określone w ust. 1 i art. 13a ust. 3 i 4 są zadaniami z zakresu administracji rządowej zleconymi gminie, a środki przeznaczone na ich realizację zapewnia wojewoda. Koszty obsługi przez gminę zadań wynoszą 16 zł za każdy rozpatrzony wniosek o świadczenie pieniężne. W przypadku dokonania przez gminę weryfikacji warunków zakwaterowania i wyżywienia koszt obsługi zadań wynosi 32 zł za każdy rozpatrzony wniosek”.
Zatem, z powyższego wynika, że gminy nie będą już realizować wypłaty ww. świadczenia, ponieważ ustawodawca zrezygnował z jego wypłacania.
Zmiany w art. 14 PomocUkrainaU23 (funkcjonowanie Funduszu Pomocy).
Zmiany polegają na wprowadzeniu nowych przepisów:
„11d. Środki finansowe, o których mowa w ust. 11a, niewykorzystane do dnia 30 listopada 2025 r. podlegają zwrotowi do Funduszu do dnia 31 grudnia 2025 r.
11e. Ze środków Funduszu mogą być finansowane zadania na rzecz pomocy Ukrainie, w szczególności obywatelom Ukrainy dotkniętym konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy, z zakresu informatyzacji na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak i w Ukrainie.”.
(…)
34. Środki pochodzące z Funduszu podlegają zwrotowi do Funduszu w części w jakiej zostały:
1) niewykorzystane – w terminie 15 dni od dnia określonego na wykonanie zadania;
2) pobrane nienależnie, pobrane w nadmiernej wysokości, wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem – w terminie 15 dni od dnia stwierdzenia tych okoliczności.
35. Organem pierwszej instancji właściwym do wydawania decyzji w sprawie zwrotu środków, o których mowa w ust. 34, jest właściwy wojewoda w zakresie realizowanych przez niego zadań albo dysponent części budżetowej, albo minister, o których mowa w ust. 4 i 4a, w zakresie realizowanych przez nich zadań.
36. Organem odwoławczym od decyzji w sprawie zwrotu środków, o których mowa w ust. 34, wydanych przez wojewodę jest właściwy minister albo dysponent części budżetowej, o których mowa w ust. 4 i 4a. Od decyzji w sprawie zwrotu środków, o których mowa w ust. 34, wydanych przez dysponenta części budżetowej, przysługuje wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy do tego dysponenta.
37. W zakresie nieuregulowanym w ust. 34-36, do środków podlegających zwrotowi na podstawie ust. 34, stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.
38. Zatwierdzenie przez ministra albo innego dysponenta części budżetowej nadzorującego, rozliczenia wsparcia ze środków Funduszu w zakresie rzeczowym i finansowym, przedstawionego przez podmioty, o których mowa w ust. 13, powinny nastąpić w terminie 60 dni od jego przedstawienia”.
Z informacji podanych w uzasadnieniu projektu wynika, że zmiany w art. 14 PomocUkrainaU23 mają związek ze zgłaszanymi na etapie realizacji ustawy wątpliwościami dotyczącymi trybu dochodzenia zwrotu środków przekazanych z Funduszu Pomocy, które zostały wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem, pobrane nienależnie lub w nadmiernej wysokości. W dodawanych ust. 34–38 została uregulowana kwestia zwrotu środków udzielonych z Funduszu Pomocy w części, w jakiej zostały one niewykorzystane, pobrane nienależnie, pobrane w nadmiernej wysokości lub wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem. Przepisy określają także organy pierwszej instancji właściwe do wydawania decyzji w sprawie zwrotu środków oraz organy odwoławcze, przy czym – w przypadku, gdy decyzja została wydana przez dysponenta części budżetowej – środkiem odwoławczym będzie wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, tak jak w przypadku ministra. W założeniu, proponowane przepisy mają pozwolić na wyeliminowanie istniejących wątpliwości interpretacyjnych dotyczących trybu zwrotu środków z Funduszu Pomocy.
Zmiany w art. 26 PomocUkrainaU23 (uszczelnienie systemu świadczeń dla dzieci/uczniów)
Zmiany polegają na wprowadzeniu nowego brzmienia art. 26 ust. 1 pkt 2 i 3 PomocUkrainaU23, które mają treść:
,,2) świadczenia wychowawczego, o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, jeżeli zamieszkuje z dzieckiem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz jeżeli dziecko, na które ubiega się o świadczenie wychowawcze lub otrzymuje świadczenie wychowawcze, realizuje odpowiednio obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny albo obowiązek nauki, zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2024 r. poz. 737), co zostało potwierdzone w wyniku weryfikacji dokonanej na podstawie art. 66b ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o systemie informacji oświatowej (Dz.U. z 2024 r. poz. 152), chyba że dziecko jest w wieku, w jakim obowiązki te go nie dotyczą, albo obowiązki te zostały mu odroczone,
3) świadczenia dobry start, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 187a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, jeżeli zamieszkuje z dzieckiem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz jeżeli dziecko, na które ubiega się o świadczenie dobry start lub otrzymuje świadczenie dobry start uczy się w szkole, o której mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 187a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, należącej do polskiego systemu oświaty,
(…)
3ba. Wypłata świadczeń, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, podlega wstrzymaniu, jeżeli w systemie informacji oświatowej, o którym mowa w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o systemie informacji oświatowej, nie została potwierdzona:
1) realizacja obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego albo obowiązku nauki,
2) nauka w szkole, o której mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 187a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej należącej do polskiego systemu oświaty
– przez dziecko, na które otrzymywane jest to świadczenie przez obywatela Ukrainy przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie art. 2 ust. 1.
3bb. W przypadku potwierdzenia w systemie informacji oświatowej, o którym mowa w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o systemie informacji oświatowej, realizacji przez dziecko obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego albo obowiązku nauki, świadczenie, o którym mowa w ust. 1 pkt 2, wypłaca się od miesiąca, w którym zostały spełnione warunki uprawniające do tego świadczenia.
3bc. W przypadku potwierdzenia w systemie informacji oświatowej, o którym mowa w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o systemie informacji oświatowej, pobierania przez dziecko nauki w szkole, o której mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 187a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, należącej do polskiego systemu oświaty, świadczenie, o którym mowa w ust. 1 pkt 3, wypłaca się od miesiąca, w którym zostały spełnione warunki uprawniające do tego świadczenia”.
Z informacji podanych w uzasadnieniu projektu wynika m.in., że ww. przepisy wprowadzają dla obywateli Ukrainy, o których mowa w art. 2 ust. 1 PomocUkrainaU23, warunek nauki w przedszkolu lub szkole należących do polskiego systemu oświaty. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 26 ust. 1 pkt 2 i 3 PomocUkrainaU23, dziecko obywatela Ukrainy, na które ubiega się on o świadczenie wychowawcze lub świadczenie dobry start, musi realizować obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny albo obowiązek nauki. Warunek ten nie będzie dotyczyć tych dzieci, które ze względu na wiek albo odroczenie nie realizują tych obowiązków. Nowe przepisy dotyczące ww. świadczeń zaczną obowiązywać odpowiednio od okresu świadczeniowego rozpoczynającego się 1.6.2025 r. oraz od roku szkolnego 2025/2026.
Uchylenie przepisów art. 30–31 PomocUkrainaU23
Podane regulacje dotyczyły tzw. świadczeń z pomocy społecznej oraz jednorazowego świadczenia pieniężnego. Z informacji podanych w uzasadnieniu projektu wynika m.in., że art. 30 PomocUkrainaU23 był rzadko stosowany, ponieważ najczęściej członkowie rodziny obywateli Ukrainy mają prawo do pomocy społecznej na podstawie art. 29 PomocUkrainaU23 lub też na podstawie art. 5 PomSpołU. Nadto podano, że rezygnacja ze świadczenia wynikającego z art. 31 PomocUkrainaU23 w wysokości 300 zł na osobę przeznaczonego na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe, wynika z faktu, iż utraciło ono swój pierwotny charakter.
Zatem, z powyższego wynika, że gminy nie będą już realizować wypłaty ww. świadczenia. Ustawodawca zrezygnował bowiem z jego wypłaty, a jednocześnie wprowadzono nowy (doraźny) mechanizm w ramach art. 311 PomocUkrainaU23:
„1. W sytuacji dużego napływu obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa, minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, mając na uwadze konieczność zapewnienia ochrony tym obywatelom Ukrainy, może, w drodze rozporządzenia, wprowadzić, na czas oznaczony, możliwość wypłaty obywatelowi Ukrainy, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie art. 2 ust. 1, i który został wpisany do rejestru PESEL, jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 zł na osobę, przeznaczonego na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe.
2. Organem właściwym w sprawach jednorazowego świadczenia pieniężnego jest wójt, burmistrz, prezydent miasta właściwy ze względu na miejsce pobytu osoby, o której mowa w ust. 1”.
Zmiany w art. 50 PomocUkrainaU23 (finansowanie zadań oświatowych z Funduszu Pomocy)
Zmiany polegają na wprowadzeniu nowego brzmienia art. 50 ust. 4 PomocUkrainaU23 oraz dodaniu ust. 5b. Z informacji podanych w uzasadnieniu projektu wynika m.in., że nowe brzmienie ust. 4 ma charakter doprecyzowujący. W związku z wydłużeniem terminu legalnego pobytu obywateli Ukrainy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do 30.9.2025 r., konieczne jest wprowadzenie szeregu zmian odpowiednio dostosowujących wskazane w ustawie terminy m.in. do wykorzystania środków z Funduszu Pomocy przeznaczonych na realizację przez jednostki samorządu terytorialnego dodatkowych zadań oświatowych związanych z kształceniem, wychowaniem i opieką nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy.
Zmiany w art. 50b PomocUkrainaU23 (finansowanie zakupu podręczników z Funduszu Pomocy)
Zmiany polegają na wprowadzeniu nowego brzmienia art. 50b PomocUkrainaU23. Z informacji podanych w uzasadnieniu projektu wynika m.in., że zmiana jest związana z zabezpieczeniem na 2025 r. środków finansowych z Funduszu dla jednostek samorządu terytorialnego na zakup podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych dla uczniów publicznych i niepublicznych szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży oraz szkół artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej.
Dodanie nowego art. 50ba PomocUkrainaU23 (finansowanie zakupu podręczników z Funduszu Pomocy)
Dodanie nowego art. 50ba PomocUkrainaU23 ma na celu uniknięcie podwójnego finansowania uczniów będących obywatelami Ukrainy z Funduszu Pomocy oraz ze środków pochodzących z dotacji celowej na dofinansowanie zadań w zakresie wychowania przedszkolnego w 2025 r. oraz ze środków pochodzących z części oświatowej subwencji ogólnej w 2025 r. Przepis wyłącza finansowanie wyżej wymienionej grupy uczniów ze środków pochodzących z dotacji celowej oraz w ramach części oświatowej subwencji ogólnej, podlegającej podziałowi algorytmicznemu.
Zmiany w art. 52a PomocUkrainaU23 (rozliczanie między gminami kosztów zapewnienia wychowania przedszkolnego)
Zmiana przepisu art. 52a PomocUkrainaU23 spowoduje powrót do stosowania regulujących kwestie rozliczania między gminami kosztów zapewnienia wychowania przedszkolnego – ogólnych przepisów art. 50 ust. 2, 4 i 5 oraz art. 51 FinZadOśwU w stosunku do dzieci obywateli Ukrainy, którzy przybyli do Polski w związku z konfliktem zbrojnym w Ukrainie. Wskazane wyżej ogólne przepisy zaczną obowiązywać od miesiąca następującego po miesiącu zakończenia wsparcia z Funduszu Pomocy skierowanego do jednostek samorządu terytorialnego, o którym mowa w projektowanym art. 50 ust. 6 PomocUkrainaU23.
Dodanie nowego przepisu w Prawie oświatowym (zatrudnienie w szkole asystenta międzykulturowego)
Z informacji podanych w uzasadnieniu projektu wynika, że możliwość zatrudnienia na stanowisku asystenta (nowy ust. 8a w art. 165 Prawa oświatowego) ma związek ze wsparciem dla osób niebędących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. Mają one prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego nie dłużej niż przez okres 24 miesięcy. Jak podkreślono, wspomniany asystent ma udzielać osobom pomocy w kontaktach ze środowiskiem szkolnym, a także współdziałać z ich rodzicami oraz szkołą.
