Gratyfikacje członków obwodowych komisji wyborczych

Obwodowe komisje wyborcze są kolegialnymi, nieprofesjonalnymi, społecznymi organami wyborczymi o niestałym charakterze występującymi we wszystkich rodzajach wyborów powszechnych (np. A. Sokala, Obwodowa komisja wyborcza, [w:] Leksykon prawa wyborczego i referendalnego oraz systemów wyborczych, A. Sokala, B. Michalak, P. Uziębło, Warszawa 2013, s. 144). Do ich zadań, które są kluczowe z punktu widzenia całego procesu wyborczego, ogólnie rzecz ujmując należą: przeprowadzenie głosowania w obwodzie, czuwanie w dniu wyborów nad przestrzeganiem prawa wyborczego w miejscu i czasie głosowania, ustalenie wyników głosowania w obwodzie i podanie ich do publicznej wiadomości oraz przesłanie ich do właściwej komisji wyborczej wyższego szczebla. Obwodowe komisje wyborcze są usytuowane najniżej w hierarchii organów wyborczych, ale w dużej mierze to właśnie od jakości ich pracy zależy to, jak postrzegany jest proces wyborczy, w tym jego rzetelność, uczciwość, równość i legalność (T. Gąsior, G. Gąsior, Organizacja wyborów samorządowych – wybrane zagadnienia, Warszawa 2018, s. 171). Mimo że może się to wydawać nico paradoksalne, to dla dokonywanej przez wyborców generalnej oceny „prawidłowości wyborów”, oceny przygotowania i przeprowadzenia procesu elekcyjnego, istotne znaczenie ma właśnie jakość pracy obwodowych komisji wyborczych. Są one rozpoznawalne przez każdego wyborcę uczestniczącego w tradycyjny sposób w głosowaniu (w odróżnieniu np. od terytorialnych czy rejonowych komisji wyborczych). To od jakości pracy tych właśnie komisji, od umiejętności radzenia sobie ich członków w trudnych sytuacjach, od zdolności zachowywania się przez nich w sposób niebudzący zastrzeżeń co do eksponowania ich sympatii politycznych, zależy w znacznym stopniu to, czy wyborcy uznają proces wyborczy za zgodny z niezbędnymi standardami, czy wręcz odwrotnie (T. Gąsior, Wybrane zagadnienia dotyczące organizacji i funkcjonowania obwodowych komisji wyborczych, Dyskurs Prawniczy i Administracyjny, nr 1/2019, red. A. Feja-Paszkiewicz, Zielona Góra 2020, s. 99). Przepisy KodeksWyb nie przewidują żadnych wymagań wobec członków tych komisji w zakresie ich wykształcenia, znajomości prawa wyborczego, górnej granicy wieku, czy doświadczenia w procesach wyborczych. Bez względu na to, są oni zobowiązani do przestrzegają przepisów prawa, w tym wytycznych Państwowej Komisji Wyborczej, a w dniu wyborów do dbania o przestrzeganie prawa wyborczego w miejscu i w czasie głosowania, zapewniając tym odpowiedni poziom pracy komisji, uczciwość i legalność jej działań, a więc do działania na rzecz uczciwości, równości, legalności i wiarygodności całego procesu wyborczego.

Jak wskazały Anna Frydrych-Depka i Martyna Hoffman w analizie Motywacje i identyfikacje członków obwodowych komisji wyborczych w czasach covid-19 na przykładzie Torunia (niepubl.), zgodnie z leżącą u źródeł wywodzącej się z nauk ekonomicznych teorii racjonalnego wyboru koncepcją homo oeconomicus, człowiek jako istota działająca racjonalnie, dążąc do maksymalizacji możliwych do osiągnięcia korzyści, podejmuje decyzje w wyniku kalkulacji zysków i strat, wynikających z podjęcia konkretnego działania (M. Żerkowska-Balas, Czy głosowanie jest racjonalną decyzją? Analiza partycypacji wyborczej w Polsce na tle wybranych demokracji europejskich, Warszawa 2017, s. 22–25). Ich zdaniem w podobnych kategoriach można próbować interpretować zachowania kandydatów na członków obwodowych komisji wyborczych, traktując ich decyzję o zgłoszeniu się do pracy w tych organach, jako wypadkową analizy zysków i strat. Z badań przeprowadzonych przez przywołane wyżej autorki wynika, że osoby zgłaszające swoją kandydaturę na członków obwodowych komisji wyborczych kierują się różnymi motywacjami, spośród których najbardziej powszechną jest finansowa (Por. M. Hoffman, Budowniczy zaufania. Rola zaangażowanych obywateli w procesie wyborczym, Fundacja Odpowiedzialna Polityka, Iceland Liechtenstein Norway, Warszawa 2023, s. 4 i 25). Motywacjom tym towarzyszy dość powszechne przekonanie, że praca w obwodowej komisji wyborczej ogólnie nie jest trudna. Opinię tę można jednak uznać za racjonalną tylko wówczas, gdy osoba wybrana na członka obwodowej komisji wyborczej, mając świadomość wagi wykonywanych przez nią zadań dla poprawności przebiegu całego procesu wyborczego, rzetelnie i odpowiedzialnie podchodzi do realizacji powierzonych jej zadań, w tym uczestniczy w szkoleniach, zapoznaje się z niezbędnymi materiałami instruktażowymi, wytycznymi oraz aktami prawnymi. W innym przypadku realizacja obowiązków stojących przed członkiem obwodowej komisji wyborczej może okazać się trudna, stresująca, nieprofesjonalna, nielicująca z powagą procesu elekcyjnego i w efekcie może ona wpływać na negatywne oceny procesu wyborczego formułowane przez wyborców mających do czynienia z nieprzygotowanymi odpowiednio członkami obwodowych komisji wyborczych. Niestety z raportu „Budowniczy zaufania. Rola zaangażowanych obywateli w procesie wyborczym” wynika, że wiedza na temat instytucji obwodowych komisji wyborczych i uprawnień jej członków jest raczej niewielka, co należy uznać za znaczący problem.

Mając na względzie przywołane wyżej motywacje członków obwodowych komisji wyborczych należy wskazać, że zgodnie z regulacją art. 154 § 1 KodeksWyb członkom obwodowych komisji wyborczych przysługują diety, zwrot kosztów podróży i noclegów z tytułu wykonywanych przez nich zadań. Ponadto są im wypłacane zryczałtowane diety za czas związany z przeprowadzeniem głosowania oraz ustaleniem wyników głosowania. Warto podkreślić, że z członkami obwodowych komisji wyborczych nie są zawierane żadne umowy, a wypłacane im diety są zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych oraz nie są objęte składkami na ubezpieczenia społeczne (Krajowe Biuro Wyborcze, 31.04.2023 r., ZPOW.571.12.2023, niepubl.).

Poza tym członkom obwodowych komisji wyborczych przysługuje zwolnienie od pracy na dzień głosowania oraz liczenia głosów, jak i na dzień następujący po dniu, w którym zakończono liczenie głosów, z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy oraz do 5 dni zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia (art. 156 § 4 KodeksWyb).

W razie zamiaru skorzystania ze zwolnienia od pracy członkowie obwodowej komisji wyborczej mają obowiązek, co najmniej na 3 dni przed przewidywanym terminem nieobecności w pracy, uprzedzić, w formie pisemnej, pracodawcę o przyczynie i przewidywanym okresie nieobecności w pracy, a następnie, nie później niż następnego dnia po upływie okresu nieobecności w pracy, dostarczyć pracodawcy zaświadczenie usprawiedliwiające nieobecność w pracy wykonywaniem zadań komisji. Zaświadczenie to zawiera: imię i nazwisko osoby wchodzącej w skład danej komisji, wskazanie podstawy prawnej zwolnienia od pracy, przyczynę i czas nieobecności w pracy. Musi ono być opatrzone pieczęcią obwodowej komisji wyborczej i podpisane przez przewodniczącego tej komisji. Jeżeli dotyczy ono przewodniczącego obwodowej komisji wyborczej podpisuje je jego zastępca. Zaświadczenie to sporządzane jest w dwóch egzemplarzach. Jeden z nich przeznaczony jest dla zainteresowanego członka obwodowej komisji wyborczej, natomiast drugi pozostaje w dokumentacji tej komisji.

Dodatkowo członkom obwodowej komisji wyborczej przysługuje (na podstawie przepisów WypadkiSzczególU) zaopatrzenie z tytułu wypadku przy wykonywaniu zadań w obwodowej komisji wyborczej (art. 154 § 6 KodeksWyb).

Wydaje się, że nie jest niestosowane to, że podejmowanie decyzji o zgłaszaniu przez poszczególne osoby chęci ich pracy w obwodowych komisjach wyborczych motywowane jest chęcią uzyskania pewnych korzyści materialnych, jeśli motywacja ta idzie w parze ze świadomością tych osób co do znaczenia stojących przed nimi zadań, jak i co do potrzeby odpowiedniego przygotowania się do ich realizacji. Brak tej świadomości, a w efekcie brak wiedzy niezbędnej do rzetelnej i efektywnej pracy w obwodowej komisji wyborczej poszczególnych jej członków może destrukcyjnie wpływać na działanie całej komisji, utrudniać realizację stojących przed nią zadań i jednocześnie negatywnie oddziaływać na odbiór przez wyborców całego procesu wyborczego.