Stosunki własnościowe w Polsce cechuje w dalszym ciągu istotny zakres spraw wymagających dalszej regulacji, zarówno w sferze stanowienia prawa, jak i jego stosowania. Powyższą konstatację potwierdza obecny stan wspólnot gruntowych. Stanowią one swoisty relikt petryfikujący XIX-wieczne relacje własnościowe związane z procesem uwłaszczeń. Po II wojnie światowej ustawodawca podjął próbę pewnego uporządkowania omawianego obszaru, jednak ustawa z 29.6.1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (Dz.U. Nr 28, poz. 169 ze zm.) w niewielkim stopniu zrealizowała zakładane cele.

Zgodnie z danymi zawartymi w uzasadnieniu do projektu ustawy o zmianie ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (druk nr 3193) aktualnie istnieje na terenie Rzeczypospolitej Polskiej ponad 5100 wspólnot gruntowych, o łącznej powierzchni ok. 107 tys. ha, z których ok. 3500 nie ma uregulowanego stanu prawnego. Oznacza to, że nie została w stosunku do tych gruntów wydana decyzja ustalająca, które nieruchomości stanowią wspólnotę gruntową, kto jest uprawniony do udziału we wspólnocie, jak również ustalająca wykaz obszarów gospodarstw rolnych posiadanych przez osoby uprawnione i wielkości przysługujących im udziałów we wspólnocie.

Ponadto jedynie w przypadku 1080 wspólnot udziałowcy utworzyli spółki sprawujące zarząd tymi wspólnotami.

Ważne
Brak uregulowania sytuacji prawnej wspólnot gruntowych rodzi istotne problemy związane z opodatkowaniem przedmiotowych gruntów podatkiem rolnym czy też podatkiem od nieruchomości.

Stan ten leży u źródeł propozycji dokonania zmian w ustawie z 1963 r., z jaką wystąpił do Marszałka Sejmu Prezes Rady Ministrów. Stosowny projekt ustawy wpłynął do Sejmu 23.2.2015 r. Rządowa inicjatywa ma przyczynić się do wyjaśnienia i uregulowania stanu prawnego wspólnot gruntowych, jak również umożliwić przekształcenia statusu tych gruntów. Projekt ustawy nie zakłada zmian w zakresie zakresu przedmiotowego regulacji.

Za wspólnoty gruntowe uznawane będą w dalszym ciągu nieruchomości rolne, leśne oraz obszary wodne:

  1. nadane w wyniku uwłaszczenia włościan i mieszczan-rolników na wspólną własność, we wspólne posiadanie lub do wspólnego użytkowania ogółowi, pewnej grupie lub niektórym mieszkańcom jednej albo kilku wsi,
  2. wydzielone tytułem wynagrodzenia za zniesione służebności, wynikające z urządzenia ziemskiego włościan i mieszczan-rolników, na wspólną własność, we wspólne posiadanie lub do wspólnego użytkowania gminie, miejscowości albo ogółowi uprawnionych do wykonywania służebności,
  3. powstałe w wyniku podziału pomiędzy zespoły mieszkańców poszczególnych wsi gruntów, które nadane zostały przy uwłaszczeniu włościan i mieszczan-rolników mieszkańcom kilku wsi na wspólną własność, we wspólne posiadanie lub do wspólnego użytkowania,
  4. użytkowane wspólnie przez mieszkańców dawnych okolic i zaścianków oraz należące do wspólnot urbarialnych i spółek szałaśniczych,
  5. otrzymane przez grupę mieszkańców jednej lub kilku wsi na wspólną własność i do wspólnego użytkowania w drodze przywilejów i darowizn bądź nabyte w takim celu,
  6. zapisane w księgach wieczystych (gruntowych) jako własność gminy (gromady), jeżeli w księgach tych istnieje wpis o uprawnieniu określonych grup mieszkańców gminy (gromady) do wieczystego użytkowania i pobierania pożytków z tych nieruchomości,
  7. stanowiące dobro gromadzkie (gminne) będące we wspólnym użytkowaniu na terenach województw rzeszowskiego, krakowskiego oraz powiatu cieszyńskiego województwa katowickiego.

Proponowana nowelizacja nie zmienia też statusu wspólnoty gruntowej, która może być – na podstawie orzecznictwa sądowego – scharakteryzowana jako szczególna współwłasność, niepodlegająca podziałowi, rządząca się własnymi, odrębnymi prawami. Istotą tej współwłasności jest uprawnienie członka wspólnoty do udziału we wspólnocie w postaci korzystania z objętych nią gruntów zgodnie z ich przeznaczeniem, przysługujące osobom fizycznym lub prawnym posiadającym gospodarstwa rolne (patrz uchwała Sądu Najwyższego z 23.8.1968 r., III CZP 73/68).

Ważne
Uporządkowaniu stanu prawnego wspólnot gruntowych ma służyć procedura zakładająca ustalenie przez starostę, które nieruchomości stanowią wspólnotę gruntową, wykazu uprawnionych do udziału we wspólnocie oraz wykazu obszarów gospodarstw rolnych przez nich posiadanych i wielkości przysługujących im udziałów we wspólnocie.

Zgodnie z proponowanym art. 8a ust. 1 – wydanie decyzji ma nastąpić na wniosek złożony nie później niż do 30.6.2016 r. Uprawnionym do złożenia wniosku będą osoby fizyczne lub prawne posiadające gospodarstwa rolne, jeżeli w ciągu ostatniego roku przed dniem wejścia w życie ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (przed 5.7.1963 r.) faktycznie korzystały ze wspólnoty. Jeżeli wspólnotą gruntową są lasy, grunty leśne albo nieużytki przeznaczone do zalesienia, uprawnionymi do udziału w takiej wspólnocie są osoby fizyczne lub prawne zamieszkujące lub mające siedzibę na terenie miejscowości, w której znajdują się grunty stanowiące wspólnotę, lub osoby zamieszkujące na terenie innej miejscowości, a prowadzące gospodarstwo rolne, chyba że w okresie 5 lat przed wejściem w życie ustawy (przed 5.7.1963 r.) osoby te faktycznie ze wspólnoty nie korzystały (art. 6 ust. 1 i 2 ustawy).

Prawo złożenia wniosku będą miały także osoby fizyczne i osoby prawne będące następcami prawnymi wyżej wskazanych podmiotów.

Omawiany projekt wskazuje szczegółowo treść wniosku, a istotne będzie, zwłaszcza dołączenie do wniosku dowodów świadczących, że nieruchomość stanowi wspólnotę gruntową, a wnioskodawca spełnia okoliczności uzasadniające uznanie go za osobę uprawnioną do złożenia wniosku (art. 8a ust. 2 i 3 projektu).

Projekt ustawy przewiduje ponadto, że jeżeli nie będzie możliwe ustalenie określonych powyżej uprawnionych do udziału we wspólnocie gruntowej (czyli uprawnieni według stanu na 5.7.1963 r. i ich następcy prawni), starosta wyda decyzję o nieustaleniu wykazu uprawnionych do udziału we wspólnocie (art. 8a ust. 7 projektu).

Uzyskanie przez tę decyzję przymiotu ostateczności otwiera drogę do złożenia wniosku o ustalenie, które nieruchomości stanowią wspólnotę gruntową, wykazu uprawnionych do udziału we wspólnocie oraz wykazu obszarów gospodarstw rolnych przez nich posiadanych i wielkości przysługujących im udziałów we wspólnocie, dla drugiej grupy uprawnionych. Podmioty te wymienione zostały w proponowanym art. 6a. Byłyby to osoby fizyczne lub prawne, które:

  • posiadają gospodarstwa rolne i nieprzerwanie przez okres od 1.1.2011 r. do 31.12. 2015 r. i faktycznie korzystają ze wspólnoty gruntowej albo
  • zamieszkują lub mają siedzibę na terenie miejscowości, w której znajdują się grunty stanowiące wspólnotę, lub osoby fizyczne, które zamieszkują w innej miejscowości, a prowadzą gospodarstwo rolne – jeżeli wspólnotą gruntową są lasy, grunty leśne albo nieużytki przeznaczone do zalesienia, chyba że przez okres od 1.1.2011 r. do 31.12.2015 r. osoby te faktycznie nie korzystały ze wspólnoty.

Podmioty te mogłyby składać wnioski w terminie podanym przez starostę (minimalny termin wyznacza art. 8c ust. 3 i 4 projektu).

Ważne
Brak możliwości ustalenia uprawnionych do udziału we wspólnocie gruntowej, w ramach tego etapu procedury, skutkowałby wydaniem przez starostę decyzji o nieustaleniu wykazu uprawnionych do udziału we wspólnocie (art. 8e projektu).

Wydanie tej decyzji dawałoby prawo nieodpłatnego nabycia gruntów oznaczonych w ewidencji gruntów i budynków, jako wspólnota gruntowa, gminie. Nabycie to mogłoby nastąpić wyłącznie na cele wymienione w art. 24 ust. 2 ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 518 ze zm.) związane z realizacją zadań gminy (chodzi o cele rozwojowe gmin i zorganizowanej działalności inwestycyjnej, a w szczególności realizację budownictwa mieszkaniowego oraz związanych z tym budownictwem urządzeń infrastruktury technicznej, a także na realizację innych celów publicznych).

Nabycie następowałoby na wniosek gminy, złożony w terminie wyznaczonym przez starostę, na mocy decyzji wydanej przez wojewodę. Decyzja wojewody miałby charakter konstytutywny, stanowiąc podstawę do dokonania wpisu w księdze wieczystej (art. 8i w zw. z art. 8g ust. 2 i art. 8j projektu).

Ważne
W przypadku braku inicjatywy gminy lub wydania decyzji o odmowie nabycia przez gminę własności nieruchomości, grunty wspólnoty stawałyby się własnością Skarbu Państwa, na mocy decyzji wojewody o nabyciu przez Skarb Państwa nieruchomości oznaczonych w ewidencji gruntów i budynków, jako wspólnota gruntowa (art. 8k projektu).

Projektodawca przewiduje także możliwość przekształcenia wspólnot gruntowych, w których znane są wielkości udziałów wszystkich uprawnionych, a zarządzanie odbywa się w ramach spółki utworzonej przez uprawnionych, we współwłasność w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego. Mogłoby to nastąpić na podstawie uchwały (forma aktu notarialnego) uprawnionych do udziału we wspólnocie gruntowej o przekształceniu wspólnoty gruntowej we współwłasność w częściach ułamkowych. Uchwała powinna zostać podjęta jednomyślnie.

W przypadku braku jednomyślności zastosowanie znalazłby art. 199 Kodeksu cywilnego, przewidujący wyrażenie zgody przez sąd na czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu, na wniosek współwłaścicieli, których udziały wynoszą co najmniej połowę. Podjęcie uchwały oznaczałoby otwarcie likwidacji spółki sprawującej zarząd nad wspólnotą. Uchwała lub prawomocne orzeczenie sądu będzie stanowić podstawę do dokonania wpisu w księdze wieczystej oraz w ewidencji gruntów i budynków.

Projekt ustawy przewiduje także wprowadzenie zmian w zakresie przepisów regulujących zagospodarowanie wspólnot gruntowych, co dotyczy przede wszystkim spółek tworzonych do sprawowania zarządu nad wspólnotą.
Zmiany miałyby wejść w życie z dniem 1.1.2016 r.

Projektowane zmiany dałyby istotnie szanse na unormowanie statusu gruntów oznaczonych jako wspólnoty gruntowe, a ustalenie współwłaścicieli czy też nabycie gruntów przez gminy lub Skarb Państwa umożliwiłoby wymiar podatków i zwiększenie dochodów podatkowych gmin.

Podstawa prawna:

  • art. 1–4 projektu ustawy o zmianie ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (druk nr 3193)