Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw, która wprowadza wiele istotnych zmian w przepisach regulujących zasady funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego (dalej: JST). Ustawa jest bardzo obszerna i zmienia 45 aktów prawnych. Wchodzi ona w życie 1.1.2016 r., z wyjątkiem części rozwiązań zawartych w ustawie o ochronie przyrody, które wchodzą w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia. Ustawa jest obecnie przedmiotem prac Senatu. Nowe regulacje odnoszą się przede wszystkim trzech grup zagadnień: ustroju JST, podatków i opłat stanowiących dochód JST oraz ochrony przyrody.
Zmiany w ustawach ustrojowych samorządowych
W ustawach ustrojowych samorządowych (ustawa z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym, ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie powiatowym, ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa) najważniejsze są zmiany dotyczące łączenia gmin i powiatów, możliwości tworzenia związków powiatowo-gminnych, a także centrów usług wspólnych.
Łączenie gmin i powiatów
Doprecyzowano przepisy regulujące zasady łączenia gmin i powiatów. Gminy i powiaty powstałe w wyniku połączenia wstępują we wszystkie prawa i obowiązki połączonych gmin i powiatów, a organy gminy lub powiatu powstałe z połączenia stają się organami właściwymi lub stronami wszczętych i niezakończonych postępowań.
Ustawa zwiększa liczbę radnych w gminie i w powiecie, które powstały w wyniku połączenia, w pierwszej kadencji ich działania.
Ustawa wprowadza zmiany w przepisach o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, przewidujące zwiększony przez 5 lat udział we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych dla połączonych gmin i powiatów.
Akty prawa miejscowego ustanowione przez organy gmin, organy powiatów albo miast na prawach powiatu przed połączeniem powiatów stają się odpowiednio aktami prawa miejscowego gminy powstałej w wyniku połączenia gmin lub powiatu powstałego w wyniku połączenia powiatów, obowiązującymi na obszarze działania organów, które je ustanowiły, i będą nadal obowiązywały.
W celu uniknięcia wątpliwości dotyczących skutków zmian granic JST dla ważności dokumentów wydawanych na podstawie przepisów o ruchu drogowym, postanowiono, że w przypadku utworzenia, połączenia, podzielenia lub zniesienia powiatów lub zmiany nazwy powiatu albo miejscowości, zachowują ważność dowody rejestracyjne, pozwolenia czasowe, tablice rejestracyjne, znaki legalizacyjne i nalepki kontrolne wydane przed dniem wejścia w życie przepisów tworzących, łączących, dzielących lub znoszących powiaty lub zmieniających nazwę powiatu albo miejscowości. Identyczne rozwiązanie przewidziano dla praw jazdy i pozwoleń na kierowanie tramwajem – w razie zmiany granic JST zachowują one ważność.
Związki międzygminne i powiatowo-gminne
W przepisach ustawy wprowadzono możliwość tworzenia związków powiatowo-gminnych, które mogą tworzyć gmina i powiat.
W przypadku związków powiatowo-gminnych organizacja i zakres zadań realizowanych przez związki powiatowo-gminne zostaną szczegółowo określone w statucie związku uzgadnianym z wojewodą. Ustawa także precyzyjnie określiła zasady rejestrowania związków międzygminnych, powiatowych oraz powiatowo-gminnych, w tym przyjmowania statutów tych związków i dokonywania zmian tych statutów. Statuty związków i ich zmiany będą ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Szczegółowe regulacje dotyczące trybu rejestracji związków, dokumenty potrzebne do rejestracji oraz sposób prowadzenia rejestru związków zostaną określone w rozporządzeniu Ministra Administracji i Cyfryzacji.
Centrum usług wspólnych
Ustawa wprowadza możliwość zapewnienia wspólnej obsługi administracyjnej, finansowej, organizacyjnej jednostkom organizacyjnym gminy, powiatu i województwa zaliczonym do sektora finansów publicznych, samorządowym instytucjom kultury oraz innym zaliczonym do sektora finansów publicznych samorządowym osobom prawnym. W tym celu gminy, powiaty i województwa mogą tworzyć centra usług wspólnych. W celu wspólnej obsługi może być utworzony również związek międzygminny lub związek powiatowo-gminny.
Zakres wspólnej obsługi nie może jednak obejmować kompetencji kierowników jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych do dysponowania środkami publicznymi oraz zaciągania zobowiązań, a także sporządzania i zatwierdzania planu finansowego oraz przeniesień wydatków w tym planie.
Wspólną obsługę mogą prowadzić urząd gminy, inna jednostka organizacyjna gminy, jednostka organizacyjna związku międzygminnego albo jednostka organizacyjna związku powiatowo-gminnego. Decyzję w sprawie utworzenia centrum usług wspólnych będzie podejmować organ stanowiący JST (rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa) w drodze uchwały. W uchwale tej powinny zostać określone jednostki obsługujące, jednostki obsługiwane, a także zakres obowiązków powierzonych jednostkom obsługującym w ramach wspólnej obsługi.
Oznacza to, że np. szkoły, przedszkola czy ośrodki pomocy społecznej na terenie jednej gminy, powiatu czy województwa będą mogły mieć np. wspólną księgowość.
Zmiany w ustawach dotyczących podatków i opłat stanowiących dochód jednostek samorządu terytorialnego
Ustawa wprowadza zmiany w ustawach dotyczących podatków i opłat stanowiących dochód JST, a więc w ustawie o podatku rolnym, ustawie o podatku leśnym, ustawie o podatkach i opłatach lokalnych, ustawie o podatku od spadków i darowizn oraz ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych. Wprowadzono kilka nowych rozwiązań, a pozostałe zmiany w tych ustawach polegają przede wszystkim na doprecyzowaniu obowiązujących przepisów, w szczególności tych, które były niejednolicie interpretowane w orzecznictwie organów podatkowych i sądów administracyjnych.
Podatek od spadków i darowizn
Warunkiem skorzystania z tego zwolnienia jest, aby w wyniku nabycia zostało utworzone lub powiększone gospodarstwo rolne, a powierzchnia gospodarstwa rolnego utworzonego lub powstałego w wyniku powiększenia będzie nie mniejsza niż 11 ha i nie większa niż 300 ha oraz gospodarstwo to będzie prowadzone przez nabywcę przez okres co najmniej 5 lat od dnia nabycia. Zwolnienie to stanowi pomoc de minimis w rolnictwie.
Przesądzono także jednoznacznie, że jeżeli nabycie następuje w częściach, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą nabycia poszczególnych części.
Podatki i opłaty lokalne.
W przepisach dotyczących podatku od nieruchomości dodano przepis, zgodnie z którym nie wszczyna się postępowania podatkowego, a postępowanie wszczęte umarza, jeżeli wysokość zobowiązania podatkowego na dany rok podatkowy nie przekraczałaby, określonych na dzień 1 stycznia roku podatkowego, najniższych kosztów doręczenia w obrocie krajowym listowej ekonomicznej przesyłki poleconej za potwierdzeniem odbioru przez operatora pocztowego. W takim przypadku decyzję umarzającą postępowanie pozostawia się w aktach sprawy, a organ jest nią związany od chwili wydania.
Wprowadzono zasadę, że jeżeli kwota podatku od nieruchomości nie przekracza 100 zł, podatek jest płatny jednorazowo w terminie płatności pierwszej raty.
Przepisy o podatku od nieruchomości dostosowano do zmienionych przepisów rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 29.3.2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków w zakresie nazewnictwa przedmiotów opodatkowania.
Zrezygnowano z wprowadzania definicji legalnej „garażu” stanowiącego współwłasność i będącego odrębnym przedmiotem opodatkowania oraz wskazano w sposób precyzyjny i niebudzący wątpliwości przedmiot opodatkowania, w odniesieniu do którego nie będzie stosowana zasada odpowiedzialności solidarnej, tj. lokal użytkowy – garaż wielostanowiskowy w budynku mieszkalnym.
W zakresie opłaty miejscowej rozszerzono kompetencje rady gminy do wprowadzenia obowiązku prowadzenia przez inkasentów ewidencji osób zobowiązanych do uiszczania opłaty miejscowej, z tym że uprawnienie to będzie fakultatywne. Wprowadzone rozwiązanie powinno poprawić skuteczność egzekwowania opłaty miejscowej.
Podatek rolny
Przewidziane w ustawie o podatku rolnym zwolnienie gruntów przeznaczonych na utworzenie nowego gospodarstwa rolnego lub powiększenie już istniejącego do powierzchni nieprzekraczającej 100 ha, gruntów gospodarstw rolnych powstałych z zagospodarowania nieużytków (na okres 5 lat) oraz gruntów gospodarstw rolnych otrzymanych w drodze wymiany lub scalenia (na 1 rok) zostały uznane za pomoc de minimis w rolnictwie.
W przepisach o podatku rolnym dodano analogiczny przepis jak w przepisach o podatku od nieruchomości, dotyczący niewszczynania postępowania podatkowego i umarzania już wszczętego w przypadku zobowiązań podatkowych o bardzo małej wysokości.
Przepisy o podatku rolnym, podobnie jak przepisy o podatku od nieruchomości, dostosowano do zmienionych przepisów rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 29.3.2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków w zakresie nazewnictwa przedmiotów opodatkowania.
Podatek od czynności cywilnoprawnych
W ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych utrzymano zwolnienie sprzedaży własności gruntów stanowiących gospodarstwo rolne. Warunkiem skorzystania z tego zwolnienia jest, aby w wyniku dokonania czynności zostało utworzone lub powiększone gospodarstwo rolne, a powierzchnia gospodarstwa rolnego utworzonego lub powstałego w wyniku powiększenia będzie nie mniejsza niż 11 ha i nie większa niż 300 ha oraz gospodarstwo to będzie prowadzone przez nabywcę przez okres co najmniej 5 lat od dnia nabycia. Zwolnienie to stanowi pomoc de minimis w rolnictwie.
Wprowadzono także zasadę, że płatnicy nie odpowiadają za podatek niepobrany, jeżeli wykażą brak swojej winy w niepobraniu tego podatku.
Podatek leśny
Ustawa zniosła ulgowe opodatkowanie lasów ochronnych. Do tej pory lasy ochronne były opodatkowane ulgowo, gdyż stawka podatku dla tej kategorii lasu była z mocy ustawy obniżona o 50% w stosunku do stawki podstawowej.
Wprowadzono zasadę – podobnie jak w podatku od nieruchomości i podatku rolnym – że jeżeli kwota podatku nie przekracza 100 zł, podatek jest płatny jednorazowo w terminie płatności pierwszej raty.
Ponadto, w przypadku osób fizycznych, na których ciąży obowiązek podatkowy w zakresie podatku leśnego oraz jednocześnie w zakresie podatku od nieruchomości lub podatku rolnego dotyczący nieruchomości (gruntów, lasów) położonych na terenie tej samej gminy, organ podatkowy będzie ustalać wysokość tego podatku w jednej decyzji (nakazie płatniczym).
W przepisach o podatku leśnym dodano analogiczny przepis jak w przepisach o podatku od nieruchomości i w przepisach o podatku rolnym, dotyczący niewszczynania postępowania podatkowego i umarzania już wszczętego w przypadku zobowiązań podatkowych o bardzo małej wysokości.
Zmiany w ustawie o ochronie przyrody
Trzeci blok zmian dotyczy ustawy z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody. Zmienia się sposób naliczania opłat za usunięcie drzew i krzewów, obniżono maksymalne, ustawowo określone, stawki opłat za usunięcie drzewa, a także znacząco obniżona zostanie wysokość kar administracyjnych. Wprowadzona zostanie możliwość umorzenia części nałożonej kary za usunięcie drzewa lub krzewu bez zezwolenia w szczególnych przypadkach, tak by w szerszym zakresie uwzględnić wskazania Trybunału Konstytucyjnego.
W ustawie zdefiniowano pojęcia wywrotu i złomu, co ma istotne znaczenie ze względu na to, że ich usunięcie nie będzie wymagało uzyskania zezwolenia. Ponadto precyzyjnie określono wymogi, jakie musi spełniać wniosek o wydanie zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu.
w przepisach ustawy określono kryteria, jakie powinien brać pod uwagę organ wydający zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu w przypadku uzależnienia wydania tego zezwolenia od przesadzenia tego drzewa lub krzewu.
Ustawa dostosowuje przepisy o ochronie przyrody do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1.7.2014 r. (SK 6/12), w którym Trybunał orzekł o niezgodności z Konstytucją przepisów przewidujących obowiązek nałożenia przez właściwy organ samorządu terytorialnego administracyjnej kary pieniężnej za usunięcie bez wymaganego zezwolenia lub zniszczenie przez posiadacza nieruchomości drzewa lub krzewu, w sztywno określonej wysokości, bez względu na okoliczności tego czynu. Zdaniem Trybunału, kara przewidziana w przepisach o ochronie przyrody jest zbyt represyjna i opiera się na odpowiedzialności obiektywnej. Trybunał podkreślił, że ustawa nakazuje stosowanie tej kary mechanicznie i w sposób sztywny i nie uwzględnia przy tym specyfiki sytuacji, w których nastąpiło uszkodzenie drzewa siłami przyrody.
Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
W ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzono przepisy, zgodnie z którymi zezwolenia na sprzedaż alkoholu nie wygasają, jeżeli przedsiębiorca w terminie 30 dni od dnia upływu terminu na złożenie oświadczenia o wartości sprzedaży poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych w punkcie sprzedaży w roku poprzednim lub uiszczenie opłaty za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych złoży to oświadczenie wraz z jednoczesnym dokonaniem opłaty dodatkowej, a także wniesie ratę opłaty za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż, powiększoną o 30 % tej opłaty. Po upływie tych dodatkowych 30 dni zezwolenie na sprzedaż alkoholu wygasa.
Natomiast opłatę za wydanie zezwolenia na obrót hurtowy dla przedsiębiorców uprawnionych do wyrobu lub rozlewu napojów spirytusowych w ilości do 10 tys. litrów 100% alkoholu rocznie, będzie się ustalać stosownie do deklarowanego rocznego obrotu własnymi wyrobami.
Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach
W ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach nałożono kary na podmioty prowadzące działalność w zakresie opróżniania zbiorników bezodpływowych i transportu nieczystości ciekłych, którzy przekazują nierzetelne sprawozdania o odpadach lub przekazują je po terminie – po wejściu w życie zmian podmioty te zapłacą takie same kary jak przedsiębiorcy odbierający odpady komunalne od właścicieli nieruchomości. Kary te będą nakładane, w drodze decyzji, przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, właściwego ze względu na miejsce prowadzenia działalności w zakresie opróżniania zbiorników bezodpływowych i transportu nieczystości ciekłych. Środki finansowe z tych kar pieniężnych będą stanowić dochód gminy.