Helena P. wniosła powództwo o rozwiązanie przez rozwód jej małżeństwa z Zenonem P. z winy pozwanego, wnosząc o pozostawienie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi obojgu rodzicom z ustaleniem miejsca pobytu dzieci przy ojcu oraz zasądzenie od powódki na rzecz każdego z małoletnich dzieci po 100 zł miesięcznie tytułem alimentów. Sąd ustalił, że powódka jest ubezwłasnowolniona częściowo i ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a jej zdolność procesowa dotyczy spraw wynikających z czynności prawnych, które może dokonywać samodzielnie, wśród których nie ma wytoczenia powództwa. Na tej podstawie sąd uznał, że powódka nie posiada zdolności procesowej do wytoczenia powództwa o rozwód, powództwo to mógł natomiast wytoczyć jej kurator, na jej żądanie i po uzyskaniu zezwolenia sądu opiekuńczego. Sąd zwrócił także uwagę, że przy udzielaniu pełnomocnictwa procesowego adwokatowi powódka działała samodzielnie, z pominięciem przedstawiciela ustawowego. W rezultacie sąd odrzucił pozew.

Rozpoznając zażalenie powódki sąd II instancji wystąpił do SN z pytaniem prawnym: „Czy małżonek częściowo ubezwłasnowolniony posiada zdolność procesową w procesie o rozwód?”.

Sąd Najwyższy wskazał, że zdolność procesowa jest bezwzględną, pozytywną przesłanką procesową, warunkującą dopuszczalność merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Przepis art. 65 KPC reguluje posiadanie zdolności procesowej na podstawie kryterium normatywnego, jakim jest zdolność do czynności prawnych. Oznacza to odejście od kryteriów faktycznych, zakładających ocenę ad casum stanu psychicznego osoby będącej stroną postępowania. Zdolność procesową posiada także osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, jeżeli przysługuje jej pełna zdolność do czynności prawnych (zob. uchwała SN z 28.9.2016 r., III CZP 38/16, Legalis). Z drugiej strony, treść art. 65 KPC prowadzi do jednoznacznego wniosku, że osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych nie mają zdolności do czynności procesowych. Z zestawienia obu paragrafów art. 65 KPC wynika także jasno, że w takiej samej sytuacji, jak osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych, są osoby, których zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, z tym zastrzeżeniem, że osoby te mają zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie (art. 65 § 2 KPC). Argumenty językowe, w powiązaniu z wykładnią systemową i historyczną, prowadzą do wniosku, że osoba częściowo ubezwłasnowolniona nie ma zdolności procesowej w procesie o rozwód.

Sąd Najwyższy wskazał jednak, że brak zdolności procesowej nie oznacza niemożności poszukiwania sądowej ochrony prawnej, lecz konieczność realizowania uprawnień procesowych, w tym inicjowania postępowania, przez przedstawiciela ustawowego (art. 66 KPC). Ponadto, zgodnie z art. 199 § 2 KPC odrzucenie pozwu z powodu braku zdolności procesowej ubezwłasnowolnionego częściowo powoda nie może nastąpić a limine, lecz dopiero wówczas, gdy brak ten nie zostanie uzupełniony przez wstąpienie do procesu kuratora (zob. postanowienie SN z 12.5.2011 r., III CSK 54/10, Legalis) oraz zatwierdzenie dokonanych czynności. Ustalenie przedstawiciela i wezwanie go do podjęcia decyzji co do wstąpienia do postępowania należy do sądu orzekającego, który w razie potrzeby powinien zwrócić się do sądu opiekuńczego o jego ustanowienie (art. 70 § 1 KPC). Jednocześnie podkreślono, że decyzja kuratora co do zatwierdzenia czynności dokonanych osobiście przez osobę niezdolną procesowo powinna być oparta na kryterium dobra osoby, dla której ustanowiono kuratelę. Specyfika kurateli dla osoby pełnoletniej i jej ukierunkowanie na pomoc w prowadzeniu spraw wymagają, aby dobro to było rozumiane przede wszystkim w sposób subiektywny, akcentujący prawo osoby objętej kuratelą do decydowania o swoim życiu i kształtowania go zgodnie ze swoją wolą i swoimi wyobrażeniami. Dotyczy to w szczególności spraw o osobistym charakterze, do których należy decyzja o pozostawaniu w związku małżeńskim. Mając na względzie autonomię decyzyjną osoby, dla której ustanowiono kuratora, należy także wyeliminować sytuacje, w których do odrzucenia pozwu na skutek braku zdolności procesowej dochodziłoby jedynie w następstwie biernej postawy kuratora w czasie biegu terminu wyznaczonego przez sąd na podstawie art. 70 § 1 KPC. Z tych powodów, sąd, przed którym wytoczono powództwo, powinien w takim przypadku – przed odrzuceniem pozwu – zawiadomić sąd opiekuńczy w celu zażądania od kuratora wyjaśnień, udzielenia kuratorowi poleceń lub wskazówek, a ewentualnie rozważenia potrzeby zmiany kuratora.