Zażalenie na postanowienie o zgodzie sądu na przeprowadzenie u przedsiębiorcy przeszukania pomieszczeń i rzeczy

Postępowanie przed SOKiK

Do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wpłynął wniosek Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o wydanie zgody na przeszukanie wszelkich pomieszczeń i rzeczy kilku przedsiębiorców, m.in. „C.” S.A., w celu umożliwienia pozyskania dowodów na okoliczność stosowania praktyk ograniczających konkurencję.

Zgodnie z art. 105n ustawy z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 798 ze zm., dalej jako: OchrKonkurU), w sprawach praktyk ograniczających konkurencję, w toku postępowania wyjaśniającego i postępowania antymonopolowego, w celu znalezienia i uzyskania informacji z akt, ksiąg, pism, wszelkiego rodzaju dokumentów lub informatycznych nośników danych, urządzeń oraz systemów informatycznych oraz innych przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie, Prezes UOKiK może przeprowadzić u przedsiębiorcy przeszukanie pomieszczeń i rzeczy, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że wymienione informacje lub przedmioty tam się znajdują. Przeprowadzenie przeszukania wymaga zgody SOKiK, udzielonej na wniosek Prezesa UOKiK. Prezes UOKiK może wystąpić z wnioskiem o zgodę na przeprowadzenie przeszukania w toku postępowania wyjaśniającego wyłącznie, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie poważnego naruszenia przepisów ustawy, w szczególności gdy mogłoby dojść do zatarcia dowodów. Sąd w ciągu 48 godzin wydaje postanowienie, na które nie przysługuje zażalenie. „C.” S.A. wniosła jednak zażalenie na postanowienie sądu o wyrażeniu zgody na dokonanie przeszukania, a sąd I instancji odrzucił je, wskazując, że zgodnie z art. 105n ust. 4 OchrKonkurU zażalenie jest niedopuszczalne.

Pytanie prawne

Sąd II instancji przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne: „Czy art. 105n ust. 4 zd. 2 OchrKonkurU jest zgodny z art. 45 ust. l, art. 78 i art. 176 ust. l Konstytucji RP?”.

W uzasadnieniu pytania wskazano, że ustawodawca wykluczył możliwość zaskarżenia postanowienia wydanego w przedmiocie wyrażenia przez sąd zgody na przeprowadzenie przeszukania pomieszczeń i rzeczy. Takie rozwiązanie nie respektuje jednak podstawowych gwarancji konstytucyjnych w zakresie prawa do sądu. Z art. 45 ust. l Konstytucji RP wywodzona jest tzw. zasada sprawiedliwości proceduralnej. Wyprowadzić z niej można obowiązek ustawodawcy odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, a więc takiego ukształtowania środków proceduralnych, które umożliwią właściwe zrównoważenie pozycji procesowej każdej ze stron stosownie do przedmiotu prowadzonego postępowania. Na zasadę sprawiedliwości proceduralnej składają się w szczególności następujące wymagania: możności bycia wysłuchanym, ujawniania w sposób czytelny motywów rozstrzygnięcia, co ma zapobiegać jego dowolności i arbitralności, oraz zapewnienia uczestnikowi postępowania przewidywalności jego przebiegu.

W ocenie sądu przedstawiającego pytanie prawne, kwestionowany przepis uniemożliwia właściwe zrównoważenie pozycji procesowej każdej ze stron. Prezes UOKiK składając wniosek o wyrażenie zgody na przeszukanie w razie jego oddalenia, pomimo braku możliwość zaskarżenia postanowienia sądu; może ponownie wystąpić z wnioskiem i po raz kolejny przedstawić argumenty przemawiające za przeprowadzeniem przeszukania. Natomiast, przedsiębiorca, u którego ma być przeprowadzone przeszukanie nie bierze udziału w postępowaniu poprzedzającym wydanie zgody na przeszukanie – orzeczenie wydawane jest na posiedzeniu niejawnym bez zawiadomienia o tym posiedzeniu przedsiębiorcy. W wypadku uwzględnienia wniosku przedsiębiorca nie ma możliwości odwołania się od wydanego orzeczenia. W rezultacie pozbawienie przedsiębiorcy uprawnienia do wniesienia zażalenia całkowicie pozbawia go prawa do sądu, wyłączając możliwość przedstawienia swoich argumentów w toku postępowania sądowego. W ten sposób ustawodawca naruszył fundament prawa do sądu – prawo do bycia wysłuchanym.

Sąd wskazał również, że aby zasada instancyjności, wyrażona w art. 78 w zw. z art. 176 Konstytucji RP, mogła być urzeczywistniona, postępowania muszą być przynajmniej dwuinstancyjne, przy czym organ pierwszej, a następnie drugiej instancji to organy należące do tego samego typu organów władzy publicznej. Postępowanie w przedmiocie wniosku Prezesa UOKiK o zgodę na przeszukanie jest postępowaniem samodzielnym, toczącym się bez związku z innym postępowaniem sądowym. Postępowanie w przedmiocie zgody na przeszukanie jest więc odrębną, samodzielną sprawą, również w tym znaczeniu, że zgoda na przeszukanie nie może zostać poddana weryfikacji w innym postępowaniu sądowym.

Zdaniem sądu za wykluczeniem zażalenia na postanowienie wyrażające zgodę na przeszukanie nie przemawia zasada proporcjonalności. Przeszukanie ingeruje w istotne dobra chronione konstytucyjnie, jak własność, prywatność, nienaruszalność mieszkania i wolność działalności gospodarczej. Charakter i waga tych praw i wolności przemawia za tym, aby nie wyłączać na podstawie art. 31 ust. 3 Konstytucji RP możliwości odwołania się do orzeczenia sądu, wyrażającego zgodę na taką ingerencję. Za takim wyłączeniem nie przemawia też konieczność zapewnienie skuteczności instytucji przeszukania. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 360 KPC postanowienia sądu są skuteczne z chwilą wydania (ogłoszenia lub podpisania sentencji), a nie z chwilą uprawomocnienia się. Dopuszczenie zażalenia na postanowienie wyrażające zgodę na przeszukanie nie stałoby na przeszkodzie przeprowadzeniu przeszukania na podstawie nieprawomocnego postanowienia, a następnie poddaniu kontroli instancyjnej takiego postanowienia. Ponadto fakt, że ustawodawca nie przewidział żadnej drogi weryfikacji prawidłowości postanowienia wyrażającego zgodę na przeszukanie, sprzyja arbitralności rozstrzygnięć sądu, zwłaszcza w kontekście rozpoznawania wniosku wyłącznie w oparciu o twierdzenia jednej strony, przy całkowitym pominięciu argumentów przedsiębiorcy, u którego ma dojść do przeszukania.

Orzeczenie TK

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ochrona praw przedsiębiorcy wymaga zapewnienia skutecznej kontroli sądowej postanowienia sądu o wyrażeniu zgody na dokonanie przeszukania. Czynności podejmowane w trakcie przeszukania ingerują w swobodę działalności gospodarczej oraz konstytucyjnie chronione prawo do prywatności i prawo własności w stopniu większym niż w przypadku standardowej kontroli prowadzonej w oparciu o przepisy prawa przedsiębiorców przez organ administracji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że z uwagi na charakter tej ingerencji oraz rodzaj praw, których ona dotyczy, uzasadnione jest stosowanie standardów ochrony praw przeszukiwanego lub innych osób, których prawa mogą być naruszone w wyniku przeszukania przewidzianych dla procedury karnej. W rezultacie wymaga to zapewnienia równowagi pomiędzy skutecznością prowadzonego postępowania determinowaną przez interes publiczny a zapewnieniem prawa do obrony, ochroną przed arbitralną ingerencją w sferę prywatnej działalności przedsiębiorcy i nieproporcjonalnością podejmowanych czynności kontrolnych.