W 2018 r. do Sądu Najwyższego wpłynęło kilka pytań prawnych dotyczących tego„Czy od postanowienia rozstrzygającego co do istoty postępowanie o wpis w księdze wieczystej, wydanego przez asesora sądowego, który nie uzyskał jeszcze prawa do pełnienia obowiązków sędziego, przysługuje środek odwoławczy w postaci apelacji, czy też środek zaskarżenia w postaci skargi na orzeczenie referendarza?”.

W jednej ze spraw, N.S.domagała się wpisania w dziale II księgi wieczystej nieruchomości siebie jako właściciela w miejsce M.M. na podstawie postanowienia sądu. W dniu 23.10.2017 r. asesor Sądu Rejonowego R.W. oddalił wniosek uznając, że N.S. nie wykazała następstwa prawnego po M.M., nie wynikało to bowiem z przedłożonego postanowienia spadkowego.

W toku postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy ustalił, że asesor Sądu RejonowegoR.W. uzyskał uprawnienia do pełnienia obowiązków sędziego 23.11.2017 r., a więc już po wydaniu postanowienia objętego postępowaniem odwoławczym. W związku z tym zwrócił się do SN z pytaniem prawnym, w uzasadnieniu którego wyjaśniono, że w przypadku odpowiedzi, iż postanowienie podlega zaskarżeniu apelacją jako postanowienie sądu I instancji, środek odwoławczy będzie podlegał merytorycznemu rozpoznaniu, a w dalszej kolejności od orzeczenia wydanego w tej sprawie przez Sąd Okręgowy będzie przysługiwał nadzwyczajny środek zaskarżenia w postaci skargi kasacyjnej, bądź ewentualnie zażalenie w trybie art. 3941 § 11 zw. z art. 13 § 2 KPC. Natomiast w przypadku udzielenia odpowiedzi, że postanowienie nie stanowi orzeczenia podlegającego apelacji, lecz ewentualnie skardze na orzeczenie referendarza sądowego, Sąd Okręgowy nie jest właściwy do jej rozpoznania, a winien to uczynić Sąd Rejonowy w trybie określonym w art. 39822 w zw. z art. 13 § 2 KPC.

Przedstawione zagadnienie prawne związane jest z ponownie wprowadzoną do polskiego porządku prawnego instytucją asesora sądowego w sądownictwie powszechnym. Zgodnie z art. 2 ustawy z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (t. jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 23; dalej jako: PrUSP), w brzmieniu obowiązującym od 21.6.2017 r., a nadanym art. 2 pkt 1 ustawy z 11.5.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 1139) zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie, a ponadto w sądach rejonowych zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują także asesorzy sądowi, którym powierzono pełnienie obowiązków sędziego, z wyłączeniem pewnej kategorii spraw. Zadania z zakresu ochrony prawnej, inne niż wymiar sprawiedliwości, wykonują w sądach referendarze sądowi i starsi referendarze sądowi. Ilekroć w przepisach jest mowa o referendarzach sądowych, rozumie się przez to także starszych referendarzy sądowych. Zadania z zakresu ochrony prawnej, inne niż wymiar sprawiedliwości, mogą wykonywać asesorzy sądowi. Zadania te mogą wykonywać również sędziowie, jeżeli ich wykonywanie przez referendarzy sądowych lub asesorów sądowych nie jest możliwe.

Zgodnie z art. 106i PrUSP asesorów sądowych mianuje Minister Sprawiedliwości na czas nieokreślony, wyznaczając miejsce służbowe, a stosunek służbowy asesora sądowego nawiązuje się po doręczeniu mu aktu mianowania. Minister Sprawiedliwości przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa wykaz mianowanych asesorów sądowych wraz z wnioskiem o powierzenie pełnienia obowiązków sędziego i jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa w terminie 2 miesięcy od dnia przedstawienia wykazu i wniosku, nie zgłosi sprzeciwu, asesor sądowy pełni obowiązki sędziego przez okres 4 lat od dnia upływu 2-miesięcznego terminu, a w przypadku zgłoszenia sprzeciwu, od dnia uchylenia uchwały wyrażającej sprzeciw. Asesor sądowy w okresie, w którym nie pełni obowiązków sędziego, wykonuje zadania z zakresu ochrony prawnej inne niż wymiar sprawiedliwości.

Na tle powyższych uregulowań, a także braku jakiegokolwiek powiązania ich z przepisami KPC powstają wątpliwości co do charakteru orzeczeń wydawanych przez asesorów sądowych w okresie kiedy nie pełnią jeszcze obowiązków sędziego, a także rodzaju środków zaskarżenia, które od nich przysługują.

Możliwe jest przyjęcie stanowiska, że asesor sądowy do czasu uzyskania tzw.votum, czyli prawnej i skutecznej możliwości wykonywania obowiązków sędziego, wykonuje czynności z zakresu ochrony prawnej na takich samych zasadach jak sędziowie, a w konsekwencji, że od wydawanych przez asesorów sądowych orzeczeń i zarządzeń przysługują środki odwoławcze (apelacje, zażalenia) takie same jak od orzeczeń wydawanych przez sędziego (a w istocie przez sąd, w skład którego wchodzą sędziowie).

Jednak w okresie od mianowania na stanowisko asesora do momentu uzyskania prawa wykonywania obowiązków sędziego, uprawnienia asesorów sądowych pokrywają się całkowicie z uprawnieniami jakie posiadają referendarze sądowi i starsi referendarze sądowi możliwe wydaje się również zastosowanie poprzez analogię uregulowań dotyczących referendarzy sądowych. W konsekwencji przy przyjęciu tego stanowiska orzeczenia wydawane przez asesorów sądowych bezvotum, nie stanowiłyby orzeczeń sądu, lecz orzeczenia innego organu sądowego o kompetencjach identycznych, jak kompetencje referendarzy. Ponieważ trudno przyjmować, że wydawane przez asesorów sądowych orzeczenia nie podlegałyby jakimkolwiek środkom zaskarżenia, a nie mogłyby podlegać środkom odwoławczym, to słuszne wydaje się przyjęcie stanowiska, iż środkiem zaskarżenia byłaby skarga na orzeczenie referendarza, skoro asesor w tym czasie może wykonywać jedynie te same obowiązki co referendarz.

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ustawodawca uregulował kwestie związane z instytucją asesora w przepisach ustrojowych, jednak nie odniósł się do niej w przepisach proceduralnych. W ocenie SN, od postanowienia rozstrzygającego sprawę co do istoty wydanego przez asesora bezvotum należy wnieść apelację. SN stwierdził, że wobec braku stosownych regulacji możliwe byłoby przyjęcie, że w takiej sytuacji od orzeczenia asesora nie przysługuje żaden środek odwoławczy lub zaskarżenia, jednak taka koncepcja byłaby nie do pogodzenia z wartościami konstytucyjnymi.