Zapewnienie noclegu lub zwrot kosztów noclegu kierowcy wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie drogowym

Zgodnie z art. 77⁵ § 5 KP, w przypadku gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera postanowień, o których mowa w § 3, czyli dotyczących warunków wypłacania należności z tytułu podróży służbowej pracownikowi zatrudnionemu u innego pracodawcy niż państwowa lub samorządowa jednostka sfery budżetowej, pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów, o których mowa w § 2, czyli rozporządzeń wydanych przez ministra właściwego do spraw pracy określających, wysokość oraz warunki ustalania należności przysługujących pracownikowi, zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju. Chodzi więc o sytuację, w której zakładowe źródła prawa pracy albo umowa o pracę w ogóle nie regulują należności z tytułu podróży służbowej. Przy czym brak regulacji należy rozpatrywać rodzajowo, tzn. jeżeli pracodawca reguluje kwestię diet, a pomija inne koszty podróży służbowej (np. koszty noclegu), to oznacza, że w tym zakresie u pracodawcy nie ma wewnętrznych regulacji, o których mowa w art. 77⁵ § 3 KP, a zatem możliwe jest sięgnięcie do przepisów powszechnie obowiązujących (zob. wyrok SN z 19.12.2017 r., I PK 249/16; wyrok SN z 30.5.2017 r., II PK 122/16). Użyte przez ustawodawcę w art. 77⁵ § 3 KP sformułowanie „na pokrycie kosztów podróży” ma szeroki kontekst i obejmuje wszelkie koszty (należności), których rekompensaty może oczekiwać pracownik (zob. wyrok SN z 30.3.2017 r., II PK 16/16; wyrok SN z 24.1.2018 r., I PK 310/16). Podstawowym kosztem, związanym z podróżą służbową, jest koszt noclegu (zob. wyrok SN z 6.2.2018 r., III PK 158/16).

Kierowcom zawsze – co do zasady – przysługuje ryczałt za nocleg, jeżeli nie nocują w warunkach odpowiadających warunkom zapewnianym w hotelu, np. w bazie z pokojami hotelowymi. Zapewnienie przez pracodawcę możliwości skorzystania przez pracownika z baz noclegowych wyklucza prawo pracownika do żądania ryczałtów. Jednak kluczowe znaczenie ma fakt nie tylko udostępnienia takich baz przez pracodawcę, lecz przede wszystkim stworzenie realnych możliwości technicznych i ekonomicznych korzystania z tych miejsc noclegowych przez kierowcę (zob. wyrok SN z 7.12.2017 r., II PK 280/16). W orzecznictwie przyjmuje się, że zapewnienie kierowcy wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie drogowym odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego nie oznacza zapewnienia mu bezpłatnego noclegu (zob. wyrok SN z 30.5.2017 r., II PK 122/16; wyrok SN z 17.5.2017 r., II PK 106/16; wyrok SN z 25.5.2016 r., II PK 111/15, MoPr Nr 9/2016, s. 475–477). Nie ma podstaw do utożsamiania pojęć „miejsce do spania” i „bezpłatny nocleg”. Nie chodzi przy tym tylko o wygodę pracownika, ale o zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom ruchu drogowego. Tylko kierowca, który po odpoczynku nocnym odpowiednio zregenerował siły fizyczne i psychiczne, może w sposób bezpieczny dla innych użytkowników dróg prowadzić samochód ciężarowy (zob. wyrok SN z 4.9.2014 r., I PK 7/14). Uwzględnić przy tym należy, że praca takiego kierowcy ma charakter stały przez długi okres. Jeśli zatem, w przypadku noclegu w pojeździe, pracownik ponosi jakiekolwiek inne koszty np. związane z dostępem do infrastruktury na parkingu (zob. wyrok SN z 18.11.2014 r., II PK 36/14), to ani w układzie zbiorowym pracy, ani w regulaminie wynagradzania, ani w umowie o pracę nie można wyłączyć obowiązku ich zwrotu pracownikowi (zob. wyrok SN z 7.12.2017 r., II PK 280/16).

W orzecznictwie wyrażono pogląd, że do czasu wyraźnego uregulowania (w prawie powszechnie obowiązującym – ustawie lub rozporządzeniu) wpływu zależności innowacji techniczno-socjalnych na wysokość ryczałtów za noclegi w kabinie samochodu ciężarowego przystosowanej do noclegu dopuszczalne jest uzależnienie wysokości ryczałtów od rodzaju wyposażenia kabiny samochodu ciężarowego według zasady: im wyższy standard zapewnianego nocnego odpoczynku, tym niższy ryczałt za nocleg (zob. wyrok SN z 30.5.2017 r., I PK 148/16; wyrok SN z 28.3.2017 r., II PK 28/16; wyrok SN z 7.2.2017 r., II PK 359/15; wyrok SN z 17.11.2016 r., II PK 227/15). Dopuszczalne jest zatem miarkowanie wysokości rekompensat w myśl art. 322 KPC, który ma zastosowanie w sprawie o zapłatę należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową, w tym zwrotu kosztów noclegów, gdyż stanowią one „dochód” w rozumieniu tego przepisu (zob. wyrok SN z 21.2.2017 r., I PK 71/16).

Formuła § 9 ust. 1 rozporządzenia z 2002 r. opiera się na zasadzie zwrotu kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem w wysokości limitu określonego w załączniku do rozporządzenia. Zaniechanie przedłożenia rachunku nie oznacza braku kosztów noclegu po stronie pracownika. Brak rachunku za nocleg oznacza, że pracownikowi przysługuje ryczałt za nocleg. Racjonalność tego rozwiązania oznacza, że faktycznie wybór należy do pracownika, który albo przedkłada rachunek, albo uzyskuje prawo do ryczałtu (zob. wyrok SN z 26.7.2017 r., I PK 251/16). Istota ryczałtu, jako świadczenia kompensacyjnego, przeznaczonego na pokrycie kosztów noclegu, polega na tym, że świadczenie wypłacane w takiej formie z założenia oderwane jest od rzeczywistego poniesienia kosztów i nie pokrywa w całości wszystkich wydatków z określonego tytułu (zob. wyrok SN z 22.7.2015 r., I PK 95/15, MoPr Nr 9/2015, s.487–489; uchwała SN [7] z 12.6.2014 r., II PZP 1/14, OSNP Nr 12/2014, poz. 164). Przy czym w orzecznictwie przyjęto, że ryczałt za nocleg w podróży służbowej kierowcy zatrudnionego w transporcie międzynarodowym może zostać określony w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę (art. 77⁵ § 3 KP) poniżej 25% limitu, o którym mowa w § 9 ust. 2 rozporządzenia z 2002 r. oraz w § 16 ust. 2 rozporządzenia z 2013 r. (zob. uchwała SN [7] z 26.10.2017 r., III PZP 2/17). Jeżeli jednak pracodawca nie ustali wysokości ryczałtu albo wyraźnie i jednoznacznie wykluczy jego wypłatę, wówczas przed pracownikiem otwiera się droga dochodzenia ryczałtu za nocleg w wysokości wynikającej z rozporządzeń wykonawczych wydanych na podstawie art. 77⁵ KP (zob. wyrok SN z 19.12.2017 r., I PK 249/16). Tam, gdzie nie ma regulacji przewidzianej przez ustawę (art. 77⁵ KP), orzeczenie sądu wypełnia to, czego strony nie uzgodniły. Orzeczenie może więc zastąpić umowę stron w tym zakresie (zob. wyrok SN z 30.5.2017 r., II PK 122/16).