Zagadnienia wstępne

W Dz.U. z 2021 r. pod poz. 586 opublikowano uchwałę nr 61/2021 Państwowej Komisji Wyborczej z 24.5.2021 r. w sprawie wytycznych i wyjaśnień w sprawie referendów lokalnych dotyczących odwołania organów jednostek samorządu terytorialnego. 

Z art. 161 § 1 KodeksWyb wynika, że Państwowa Komisja Wyborcza wydaje wytyczne wiążące komisarzy wyborczych, urzędników wyborczych i komisje wyborcze niższego stopnia oraz wyjaśnienia dla organów administracji rządowej i organów jednostek samorządu terytorialnego, a także podległych im jednostek organizacyjnych wykonujących zadania związane z przeprowadzeniem wyborów, jak i dla komitetów wyborczych oraz nadawców radiowych i telewizyjnych.  

Natomiast zgodnie z art. ReferLokU, ustawa ta określa zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego, a w zakresie nieuregulowanym w ustawie do referendum lokalnego stosuje się odpowiednio przepisy KodeksWyb.  

Opierając się na tych przepisach Państwowa Komisja Wyborcza (PKW) wydała omawianą uchwałę w sprawie wytycznych i wyjaśnień w sprawie referendów lokalnych dotyczących odwołania organów JST. Uchwała porusza kilka zagadnień związanych z referendum lokalnym. 

Przyjmowanie powiadomień o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum

Komisarz wyborczy, przyjmując powiadomienie inicjatora referendum o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum, niezwłocznie bada, czy inicjator spełnia wymogi określone w art. 11 ust. 1 ReferLokU, oraz czy powiadomienie spełnia wymogi określone w art. 12 ust. 2 ReferLokU (dane inicjatora oraz określenie sprawy). Należy też sprawdzić, czy powiadomienie zostało właściwie podpisane, ponieważ mogą je podpisać, w zależności od podmiotu inicjującego referendum:

  • grupa obywateli, czyli wszyscy członkowie grupy obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej JST będącej inicjatorem referendum;
  • osoby upoważnione do reprezentowania na zewnątrz statutowej struktury terenowej partii politycznej;
  • osoby upoważnione do reprezentowania na zewnątrz organizacji społecznej;
  • pełnomocnik inicjatora referendum, po spełnieniu określonych wymagań (przede wszystkim do powiadomienia należy dołączyć oryginał dokumentu ustanawiającego pełnomocnika, podpisany odpowiednio przez wszystkie osoby wchodzące w skład grupy obywateli lub przez osoby upoważnione do reprezentowania na zewnątrz statutowej struktury terenowej partii politycznej albo osoby upoważnione do reprezentowania na ze­wnątrz organizacji społecznej).

Rozpatrywanie wniosku mieszkańców o przeprowadzenie referendum

Otrzymanie wniosku o przeprowadzenie referendum komisarz wyborczy niezwłocznie potwierdza na piśmie. Komisarz wyborczy przed wydaniem postanowienia o przeprowadzeniu referendum ocenia prawidłowość zgłoszonego wniosku, a w szczególności sprawdza:

  • dotrzymanie przez inicjatora terminu, o którym mowa w art. 14 ust. 1 ReferLokU (60 dni od dnia powiadomienia o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum);
  • czy inicjator spełnił obowiązek powiadomienia mieszkańców o zamierzonym referendum wraz z uzasadnieniem;
  • czy do wniosku dołączono spełniające wymogi art. 14 ust. 2 ReferLokU karty zawierające podpisy mieszkańców popierających inicjatywę przeprowadzenia referendum (każda karta zawiera informacje o przedmiocie zamierzonego referendum oraz o tym, że poparcia nie można wycofać, a także dane inicjatora);
  • czy inicjatywę przeprowadzenia referendum poparła podpisami wymagana liczba mieszkańców;
  • czy inicjator spełnia wymogi ustawowe;
  • czy wniosek został prawidłowo podpisany.

Zarządzanie referendum

Jeżeli wniosek spełnia wymogi ustawowe, komisarz wyborczy wydaje postanowienie o przeprowadzeniu referendum. Postanowienie o przeprowadzeniu referendum musi spełniać wymogi określone w art. 25 ust. 1 ReferLokU (termin przeprowadzenia referendum, wzór i treść karty do głosowania, a także kalendarz czynności związanych z przeprowadzeniem referendum). Ponadto w postanowieniu tym komisarz wyborczy obowiązany jest ustalić treść nakładki na kartę do głosowania sporządzonej w alfabecie Braille’a.  

Przykład

W referendum w sprawie odwołania wójta pytanie referendalne powinno zawierać obok nazwy organu, w sprawie odwołania którego mają wypowiedzieć się mieszkańcy, także nazwisko wójta. Zatem pytanie w referendum w sprawie odwołania wójta powinno brzmieć:

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem ……………………………………………………………………………….. (imię i nazwisko)

Wójta Gminy ………………………………………………………………………………………………………… (nazwa)

przed upływem kadencji?

 

Przykład

W referendum w sprawie odwołania rady pytanie referendalne powinno zawierać statutową nazwę organu, w sprawie odwołania, którego mają wypowiedzieć się mieszkańcy. Zatem pytanie w referendum w sprawie odwołania organu stanowiącego powinno brzmieć: 

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem …………………………………………………………………………… (statutowa nazwa rady/sejmiku województwa)

przed upływem kadencji?

 

Jeżeli komisarz wyda postanowienia o odrzuceniu wniosku z powodu niewystarczającej liczby podpisów mieszkańców, w uzasadnieniu postanowienia komisarz obowiązkowo podaje:

  • liczbę mieszkańców, którzy powinni udzielić poparcia, aby spełniony był wymóg określony w art. 4 ReferLokU, z którego wynika, że referendum przeprowadza się z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek co najmniej: 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu, albo 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa;
  • ogółem liczbę mieszkańców, którzy złożyli podpisy;
  • liczbę podpisów złożonych wadliwie z podziałem według rodzaju wad;
  • liczbę mieszkańców, którzy prawidłowo udzielili poparcia inicjatywie. 

Komisje do spraw referendum

Terytorialne i obwodowe komisje do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania organu JST (art. 50 ust. 1 ReferLokU) powołuje komisarz wyborczy – w równej liczbie, spośród osób wskazanych przez organ wykonawczy danej jednostki oraz inicjatora referendum. 

Do zasad działalności terytorialnych komisji i obwodowych komisji stosuje się odpowiednio przepisy KodeksWyb dotyczące terytorialnych i obwodowych komisji wyborczych (art. 49 ust. 6 ReferLokU). Oznacza to m.in., że:

  • kandydat na członka obwodowej komisji do spraw referendum może zostać zgłoszony do komisji na obszarze województwa, w którym stale zamieszkuje;
  • członkami obwodowych komisji ds. referendum nie mogą być osoby będące w stosunku do osób pełniących funkcję odwoływanego w referendum organu małżonkiem, wstępnym, zstępnym, rodzeństwem, małżonkiem wstępnego, zstępnego lub przysposobionego albo osobą pozostającą z nim w stosunku przysposobienia.

Odpowiednie zastosowanie mają nie tylko przepisy KodeksWyb, lecz również przepisy wykonawcze wydane na podstawie KodeksWyb, w tym m.in. uchwały Państwowej Komisji Wyborczej, z uwzględnieniem odmiennych regulacji zawartych w ReferLokU. 

Przeprowadzanie referendum

W tej części stwierdzono m.in., że w przypadku gdy referendum w sprawie odwołania organu gminy przed upływem kadencji dotyczy zarówno rady, jak i wójta, wówczas zarówno inicjator referendum, jak też każdy z odwoływanych organów ma prawo do wyznaczenia męża zaufania do terytorialnej komisji ds. referendum i obwodowych komisji ds. referendum. Stanowisko w tej sprawie rada gminy powinna wyrazić w drodze uchwały.

W referendum lokalnym m.in.:

  • należy odpowiednio stosować przepisy KodeksWyb dotyczące obserwatorów społecznych;
  • przeprowadza się głosowanie przez pełnomocnika (do głosowania przez pełnomocnika mają odpowiednie zastosowanie przepisy rozporządzenia wydanego na podstawie art. 61 KodeksWyb wraz z odpowiednio zmodyfikowanymi wzorami wniosku o sporządzenie aktu pełnomocnictwa do głosowania, zgody na przyjęcie pełnomocnictwa do głosowania i aktu pełnomocnictwa do głosowania, a także wykazu sporządzanych aktów pełnomocnictwa do głosowania);
  • przeprowadza się głosowanie korespondencyjne dla osób, o których mowa w art. 53a § 1 i 1a KodeksWyb (o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności);
  • stosuje się przepisy dotyczące głosowania za pomocą nakładki na kartę do głosowania sporządzonej w alfabecie Braille’a;
  • stosuje się odpowiednio przepisy art. 37c KodeksWyb dotyczące sposobu umieszczania obwieszczeń wyborczych w lokalu wyborczym oraz obowiązku udzielania przez członków obwodowych komisji wyborczych informacji o pytaniu (pytaniach) w referendum;
  • stosuje się odpowiednio art. 37d § 1 KodeksWyb – wzór informacji o referendum przygotowuje komisarz wyborczy na podstawie sporządzonej przez Państwową Komisję Wyborczą informacji stosowanej w wyborach samorządowych;
  • nie tworzy się obwodów głosowania w domach studenckich i zespołach domów studenckich, nie stosuje się także przepisów dotyczących głosowania na podstawie zaświadczenia o prawie do głosowania;
  • w trakcie głosowania nie podaje się do wiadomości publicznej informacji o liczbie osób uprawnionych do głosowania i liczbie osób, którym wydano karty do głosowania;
  • obwodowe i terytorialne komisje do spraw referendum oraz komisarze wyborczy wykorzystują system informatyczny Wsparcie Organów Wyborczych dostarczony przez Krajowe Biuro Wyborcze;
  • nie stosuje się art. 191c § 2 KodekWyb dotyczącego wykonywania przez urzędników wyborczych zadań od dnia zarządzenia właściwych wyborów do dnia rozstrzygnięcia protestów wyborczych.
Ważne

W przypadku referendum gminnego w sprawie odwołania zarówno rady, jak i wójta obwodowe komisje do spraw referendum i gminna komisja do spraw referendum sporządzają protokoły odrębnie dla referendum w sprawie odwołania rady i w sprawie odwołania wójta.

Ważność referendum

Zgodnie z art. 55 ust. 2 ReferLokU referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy wzięło w nim udział nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu. Warunek ważności referendum należy odnosić do tych wyborów powszechnych, ponownych albo przedterminowych lub do wyboru nowej rady (np. rady gminy), w których odwoływany organ został wybrany. W odniesieniu do wójtów za podstawę do tej oceny należy przyjąć liczbę wyborców biorących udział w tym głosowaniu, które przesądziło o wyborze odwoływanego w referendum wójta, a więc liczbę głosujących w pierwszym głosowaniu, jeżeli ono zadecydowało o wyborze, albo liczbę głosujących w ponownym głosowaniu, w którym wójt został wybrany.

Ogłaszanie protokołu terytorialnej komisji ds. referendum

Komisarz wyborczy przekazuje wojewodzie, w formie dokumentu elektronicznego, odpis protokołu terytorialnej komisji do spraw referendum, w celu ogłoszenia go w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Czynność tę komisarz wyborczy wykonuje na podstawie uchwały terytorialnej komisji do spraw referendum upoważniającej go do sporządzenia odpisu protokołu w formie dokumentu elektronicznego i przekazania wojewodzie. Uchwałę w tej sprawie terytorialna komisja powinna podjąć niezwłocznie po sporządzeniu protokołu wyniku referendum i przekazać komisarzowi wyborczemu wraz z protokołami.

Finansowanie przeprowadzenia referendum

Koszty referendum pokrywa się z budżetu JST, której dotyczy referendum. Nie dotyczy to czynności wykonywanych przez komisarza wyborczego (art. 40 ust. 1 ReferLokU). 

Podstawowe koszty referendum, w tym koszty obsługi administracyjnej komisji terytorialnych i obwodowych, zapewnienia tym komisjom techniczno-materialnych warunków pracy, koszty związane ze stosowaniem techniki elektronicznej przez obwodowe komisje do spraw referendum i terytorialną komisję do spraw referendum oraz diet przysłu­gujących członkom komisji, pokrywane są z budżetu JST, której dotyczy referendum. 

Natomiast wydatki komisarza wyborczego obejmują jedynie koszty bezpośrednio związane z czynnościami komisarza, w tym koszt ogłoszenia postanowienia o przeprowadzeniu referendum, koszt przygotowania kart do głosowania i dostarczenia ich do obwodowych komisji, koszty dotyczące sporządzenia nakładek na karty do głosowania w alfabecie Brailleʼa, koszty materiału informacyjnego o uprawnieniach przysługujących osobom niepełnosprawnym, przekazywanego przez komisarza wyborczego na żądanie osoby uprawnionej do udziału w referendum, koszty informacji o referendum przekazywanej osobom uprawnionym do udziału w referendum w formie druku bezadresowego umieszczanego w oddawczych skrzynkach pocztowych, a także koszty związane ze szkoleniem komisji ds. referendum. 

Postępowanie z dokumentami z referendum

Do dokumentów z referendum lokalnego stosuje się odpowiednio przepisy rozporządzenia wydanego na podstawie art. 8 § 2 KodeksWyb, z tym że zadania depozytariusza wykonuje wójt. 

Przepisy art. 14a ReferLokU, zgodnie z którym w przypadku niezłożenia wniosku o przeprowadzenie referendum, jego inicjator dokonuje protokolarnego zniszczenia kart, mają również zastosowanie do kart wykazu podpisów nieprzekazanego komisarzowi wyborczemu przez inicjatora wraz z wnioskiem o przeprowadzenie referendum.