Wynagrodzenie wykonawcy robót budowlanych a roboty dodatkowe

Stosownie do art. 8 ust. 1 ustawy Prawo zamówień publicznych (dalej: PrZamPubl) do umów w sprawach zamówień publicznych stosuje się przepisy ustawy Kodeks cywilny (dalej: KC), jeżeli przepisy PrZamPubl nie stanowią inaczej.

Przypomnieć należy tu zaś więc, że zgodnie z art. 649 KC w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy. Powołany wyżej przepis zawiera zatem normę interpretacyjną, w jaki sposób należy ustalać zakres prac, do wykonania których jest zobowiązany wykonawca, przy czym – jak zauważa się to w doktrynie – nie jest on spójny z art. 648 § 2 KC, który stanowi z kolei o dokumentacji wymaganej przez właściwe przepisy jako części składowej umowy o roboty budowlane. Sama literalna wykładnia art. 649 KC mogłaby więc sugerować, że – określając zakres robót wykonawcy – należy brać pod uwagę jedynie załączony projekt, co nie ma oczywiście uzasadnienia. Zasadne jest przyjęcie, że w razie sporu sąd powinien dokonać wykładni (art. 65 § 2 KC) na podstawie całej umowy i dokumentacji, w tym również projektu (architektoniczno-budowlanego, budowlanego, a także wykonawczego, o ile został sporządzony).

W procesie interpretacji treści umowy niezbędne może okazać się również odwołanie się do decyzji o pozwoleniu na budowę zatwierdzającej projekt architektoniczno-budowlany, która może zawierać:

– a więc postanowienia, które wpływają na ustalenie zakresu robót, a także sposobu i terminu ich realizacji.

Słusznie wskazuje się przy tym, że jeżeli strony uregulowały w umowie zarówno zakres robót, jak i sposób ustalania wynagrodzenia, nie ma potrzeby ustalania ich na podstawie art. 647 i 649 KC. Innymi słowy do zastosowania reguły interpretacyjnej z art. 649 KC wprowadzającej domniemanie rozszerzenia obowiązków wykonawcy, przy uwzględnieniu charakteru umowy, jej cech uzgodnionych przez strony oraz treści praw i obowiązków stron, dochodzi tylko w razie wątpliwości co do treści umowy, a punktem odniesienia jest projekt budowlany oraz istota umowy o roboty budowlane, polegająca na wzniesieniu obiektu budowlanego, z której wynika, że co do zasady obowiązkiem przyjmującego zamówienie jest wykonanie wszystkich robót objętych projektem. W praktyce projekt (szczególnie wykonawczy) może być zatem niezbędny celem określenia szczegółowego zakresu prac, o ile taki nie został określony w umowie o roboty budowlane.

Co tyczy się samych zaś robót dodatkowych, to – jak zauważa się to w doktrynie – żaden z aktów prawnych nie zawiera legalnej definicji pojęcia prac lub robót dodatkowych. Jest to pojęcie języka prawniczego, na gruncie którego roboty dodatkowe rozumie się jako świadczenia wykonywane poza istniejącym zobowiązaniem dotyczącym robót budowlanych, którego zakres określa projekt – art. 649 KC (vide: wyr. SA w Białymstoku z 19.2.2016 r., I ACa 894/15). Są to więc roboty, które nie zostały przewidziane w umowie, ale których wykonanie było niezbędne, aby w prawidłowy sposób wykonać przedmiot umowy. Mogą one zostać uzgodnione przez strony (np. w wyniku zmiany projektu), jak i zostać wykonane bez zawarcia ważnego aneksu do umowy.

W orzecznictwie przyjmuje się jednocześnie, że ponieważ umowa o roboty budowlane akcentuje jej wykonanie na podstawie projektu, to ewentualne rozbieżności pomiędzy specyfikacją techniczną wykonania i odbioru robót budowlanych i projektem budowlanym, kierując się dyspozycją art. 649 KC, powinny być rozstrzygane na korzyść projektu budowlanego (vide: wyr. SA w Szczecinie z 8.11.2013 r., I ACa 429/13). Gdyby natomiast przedmiar robót nie obejmował jakiegoś zakresu ujętego jednakże w projekcie budowlanym, wykonawca musi go wykonać w ramach zamówienia podstawowego i nie może przyjąć, że są to roboty dodatkowe (vide: wyr. SA w Rzeszowie z 21.3.2013 r., I ACa 552/12).

Rozstrzygnięcie w powyższym zakresie, a więc czy dane roboty uznać jako wchodzące w zakres robót budowlanych objętych umową o roboty budowlane, czy też nie, i przyjąć, że są to roboty dodatkowe, ma istotne znaczenie z punktu widzenia ustalenia, czy wykonawcy należy się stosowna kwota z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 KC), nawet jeżeli umowa powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności (gdy chodzi o zamówienia publiczne – art. 432 PrZamPubl) lub strony zastrzegły taki rygor dla jej zmian. W orzecznictwie jednolicie przyjmuje się bowiem, że jeżeli wykonawca wykonał prace wykraczające poza zakres robót wynikających z ustaleń, w tym projektu, ale były one niezbędne do prawidłowego wykonania przedmiotu umowy, a nie doszło do zawarcia umowy na piśmie w tym zakresie, gdy ustawa lub wola stron wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności, te prace stanowią korzyść majątkową inwestora, a sąd może uwzględnić roszczenie o zapłatę za nie (ich równowartość) właśnie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, także gdy umowa została zawarta w trybie zamówień publicznych (vide: wyr. SN: z 5.12.2006 r., II CSK 527/06; z 7.11.2007 r., II CSK 344/07; z 2.2.2011 r., II CSK 414/10; z 21.2.2013 r., IV CSK 354/12; z 9.10.2014 r., I CSK 568/13). Przy czym jeżeli roszczenie dotyczy wykonawcy, który z tytułu robót wykonanych przez podwykonawcę otrzymał wynagrodzenie od inwestora, to wówczas wykonawca staje się bezpodstawnie wzbogacony.

Jak podkreśla się to bowiem w doktrynie, to na zamawiającym spoczywa obowiązek podjęcia wszelkich środków w celu wyeliminowania niepewności wykonawców co do przedmiotu zamówienia, a więc takie jego określenie, aby nie pozostawiało możliwości interpretacji. Jeżeli inwestor nie opisze przedmiotu zamówienia w wyczerpujący sposób, to nie można przerzucać na wykonawcę wszelkich możliwych ryzyk, jakie mogą zaistnieć przy wykonywaniu przedmiotu umowy. Ocena ryzyka powinna być bowiem możliwa na podstawie opisu przedmiotu zamówienia, z uwzględnieniem innych okoliczności (szczególnie wizji lokalnej terenu, na którym mają być wykonywane roboty), w związku z czym jeżeli dokumentacja (w tym specyfikacja warunków zamówienia) nie została sporządzona w jasny i jednoznaczny sposób, zaś wizja lokalna nie dawała podstawy do zakwestionowania opisu przedmiotu zamówienia (i zwrócenia uwagi zamawiającemu), ryzyko nieprzewidzianych zdarzeń obciąża zamawiającego, a nie wykonawcę. Wykonawcy zamówienia publicznego nie wolno zatem obciążać kosztami wykonania dodatkowych prac niewymienionych w umowie ani dokumentacji technicznej zamówienia, jeżeli z tejże umowy lub dokumentacji nie wynikało, że muszą one być zrealizowane (vide: wyr. SN z 4.7.2019 r., IV CSK 363/18).

W orzecznictwie, mając powyższe na uwadze, zauważa się dodatkowo więc, że wynagrodzenie ryczałtowe co do zasady odnosi się do przedmiotu robót, jaki zgodnie z zawartą z inwestorem umową wykonawca miał obowiązek wykonać, a nie całkowicie nowe prace nieprzewidziane wcześniej w projektach stron sporządzonych na etapie zawierania umowy (vide: wyr. SA w Krakowie z 10.5.2023 r., I ACa 943/21). Ustalenie ryczałtowego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych wyklucza możliwość domagania się zapłaty za prace dodatkowe jedynie zatem wtedy, gdy te prace są naturalną konsekwencją procesu budowlanego i w naturalny sposób z niego wynikają. Co więcej, dotyczą takich sytuacji, w których wykonawca dysponując dokumentacją przedstawioną przez inwestora przy kalkulowaniu wynagrodzenia przed zawarciem umowy powinien przewidzieć jako konieczne do wykonania (vide: wyr. SA w Białymstoku z 28.10.2021 r., I ACa 869/18).