Wniosek o przyznanie i wypłatę zasiłku macierzyńskiego

Uzasadnienie:

Wyrokiem z 14.12.2015 r. SO w P. oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddziału w P. od wyroku SR w P. z 18.6.2015 r. w sprawie z odwołaniaDolores R. o zasiłek macierzyński.

Podłożem takiego rozstrzygnięcia były następujące okoliczności faktyczne i prawne: W latach 2013–2014Dolores R. prowadziła własną działalność gospodarczą i podlegała z tego tytułu dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. Ubezpieczona 6.3.2013 r. urodziła córkę. Wniosek o wypłatę (podstawowego) zasiłku macierzyńskiego za okres od 6 marca do 23.7.2013 r., złożony w imieniu ubezpieczonej 22.3.2013 r., został załatwiony pozytywnie i organ rentowy dokonał wypłaty tego świadczenia w wysokości 100% podstawy jego wymiaru. Kolejny wniosek o wypłatę zasiłku macierzyńskiego na rzecz ubezpieczonej (za okres odpowiadający dodatkowemu urlopowi macierzyńskiemu i urlopowi rodzicielskiemu) został złożony 12.9.2013 r. Decyzją z 29.11.2013 r. organ rentowy – powołując się na uchybienie przez ubezpieczoną terminowi do złożenia stosownego wniosku – odmówił wypłaty zasiłku za dalszy okres. Od tej decyzji ubezpieczona wniosła odwołanie. Sąd I instancji zmienił kwestionowaną decyzję i przyznał odwołującej się prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego od 24 lipca do 3.9.2013 r. oraz prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego od 4.9.2013 r. do 4.3.2014 r.

W ocenie sądu I instancji regulacje normatywne zawarte w rozdziale 6 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego w razie choroby i macierzyństwa oraz art. 182¹, 182^1a i 184 KP należy interpretować ściśle, a żaden przepis KP nie określa terminu na złożenie przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego należnego za okresy dodatkowego urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego. Z tego faktu wynika, że w odniesieniu do ubezpieczonych niebędących pracownikami ustawodawca nie ustalił wprost granicznego terminu do złożenia wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego za okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz urlopu rodzicielskiego. Jednocześnie należy zauważyć, że skoro w myśl art. 67 ZasiłkiU roszczenie o wypłatę zasiłku macierzyńskiego przedawnia się po upływie sześciu miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który zasiłek przysługuje, to wykładnia tego przepisu skłania do wniosku, że osoba uprawniona powinna złożyć wniosek o przyznanie i wypłatę tego zasiłku w terminie 6-miesięcznym, liczonym od ostatniego dnia okresu, za który należy się zasiłek. Innymi słowy, z brzmienia art. 67 ZasiłkiU nie wynika, aby realizacja uprawnienia do wypłaty zasiłku macierzyńskiego była uzależniona od złożenia stosownego wniosku przed rozpoczęciem korzystania z tego prawa przez osobę uprawnioną. W ocenie sądu I instancji dla zachowania uprawnienia do zasiłku macierzyńskiego istotne jest tylko, aby wniosek w tej sprawie został złożony nie późnej niż z upływem sześciu miesięcy od ostatniego dnia, za który zasiłek przysługuje. Ubezpieczona złożyła wniosek o wypłatę spornego świadczenia 12.9.2013 r., a więc w terminie zakreślonym przez art. 67 ZasiłkiU. To zaś oznacza, że przysługuje jej prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający dodatkowemu urlopowi macierzyńskiemu (od 24 lipca do 3.9.2013 r.) i urlopowi rodzicielskiemu (od 4.9.2013 r. do 4.3.2014 r.), skoro roszczenie o wypłatę tego świadczenia nie uległo jeszcze przedawnieniu.

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia oddalającego apelację organu rentowego od wyroku sądu I instancji sąd odwoławczy podzielił w całości ustalenia faktyczne sądu I instancji i uznał je za własne, jak również podtrzymał jego ocenę prawną. Według sądu II instancji, z uwagi na okoliczność, że ubezpieczona prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą i nie mają do niej zastosowania regulacje Kodeksu pracy określające sposoby i terminy udzielania urlopów związanych z rodzicielstwem, należy stwierdzić, że wniosek o przyznanie i wypłatę uzupełniającego zasiłku macierzyńskiego, złożony w imieniu odwołującej się, nie był spóźniony. Tym samym ubezpieczona spełniła wszystkie warunki ustawowe uprawniające ją do otrzymania zasiłku macierzyńskiego za okres sporny.

Od wyroku sądu II instancji organ rentowy wniósł skargę kasacyjną, w której zarzucił naruszenie art. 29 ust. 5, art. 59 ust. 15 i art. 67 ust. 1 ZasiłkiU oraz § 18 pkt 2 i § 18a pkt 2 WypZasiłR. W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych skarżący organ zwrócił w szczególności uwagę, że kwestionowany wyrok sądu odwoławczego w sposób oczywisty narusza powołane wyżej przepisy prawa materialnego, a ta uwaga nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza w kontekście wyroku TK z 24.3.2015 r., P 42/13, OTK-A Nr 3/2015, poz. 43, z którego wynika, że przepisy wykonawcze, wydane na podstawie art. 59 ust. 15 ZasiłkiU, w zakresie, w jakim określały termin do złożenia wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego przez osoby niebędące pracownikami, były zgodne z unormowaniami konstytucyjnymi. Wskazując na powyższe, organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sądowi II instancji sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie od ubezpieczonej zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna opiera się na uzasadnionych podstawach w zakresie obejmującym naruszenie przepisów prawa materialnego, które określają zasady nabywania prawa do świadczeń zasiłkowych przez ubezpieczonych niebędących pracownikami.

Przyznanie zasiłku macierzyńskiego z tytułu prawa do dodatkowego urlopu macierzyńskiego, podobnie jak z tytułu prawa do urlopu rodzicielskiego, odbywa się wyłącznie na wniosek osoby zainteresowanej. W przepisach określających zasady ustalania uprawnień do zasiłku macierzyńskiego oraz jego wypłaty złożenie przedmiotowego wniosku jest obwarowane terminem. Dla porządku należy wskazać, że zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 179¹KP – wprowadzonego do Kodeksu pracy z dniem 17.6.2013 r. na podstawie art. 1 pkt 1 ustawy z 28.5.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 675 ze zm.) – wniosek o udzielenie, bezpośrednio po urlopie macierzyńskim, dodatkowego urlopu macierzyńskiego w pełnym wymiarze wynikającym z art. 182¹ § 1 KP, a bezpośrednio po takim urlopie – o udzielenie urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze wynikającym z art. 182^1a § 1 KP, pracownica może złożyć nie później niż 14. dnia po porodzie. Z kolei dodatkowego urlopu macierzyńskiego udziela się na wniosek złożony w terminie nie krótszym niż 14 dni poprzedzających rozpoczęcie korzystania z tego urlopu.

W odniesieniu do ubezpieczonych niebędących pracownikami ZasiłkiU nie wprowadza odrębnej regulacji. Z tej okoliczności należy wnosić, że unormowanie zawarte w art. 29 ust. 5 ZasiłkiU oraz wynikające z niego odesłanie do wybranych przepisów Kodeksu pracy obejmuje w sposób jednolity zarówno pracowników, jak i osoby podlegające ubezpieczeniu chorobowemu z innych tytułów niż stosunek pracy. Warto przy tym podkreślić, że zgodnie z art. 31 ust. 3 pkt 3 ZasiłkiU, od ubezpieczonej niebędącej pracownicą wymagane jest złożenia wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz za okres odpowiadający okresowi urlopu rodzicielskiego w terminie i na zasadach określonych w art. 179¹ KP.

W dotychczasowym orzecznictwie SN, które należy uznać za utrwalone i które skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni aprobuje, przyjęto, że wniosek ubezpieczonego niebędącego pracownikiem o przyznanie i wypłatę zasiłku macierzyńskiego za okres ustalony przepisami KP jako okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego musi być złożony przed rozpoczęciem korzystania z tego świadczenia, czyli musi poprzedzać początek okresu zasiłkowego (wyrok z 10.8.2016 r., III UK 209/15, Legalis). Jest to konsekwencją faktu, że na gruncie przepisów Kodeksu pracy, znajdujących odpowiednie zastosowanie do sytuacji ubezpieczonych niebędących pracownikami, okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego równoważny okresowi urlopu rodzicielskiego musi przypadać bezpośrednio po zakończeniu pobierania zasiłku „za okres” równoważny dodatkowemu urlopowi macierzyńskiemu, natomiast okres wypłaty zasiłku z tego ostatniego tytułu – bezpośrednio po zakończeniu pobierania zasiłku „za okres” równoważny podstawowemu urlopowi macierzyńskiemu. Ubezpieczony niebędący pracownikiem musi uwzględnić tę prawidłowość przy wskazywaniu początkowej daty kolejnego okresu zasiłkowego, a zwłaszcza przy obliczaniu upływu terminu do złożenia stosownego wniosku (wyrok z 9.3.2016 r., I UK 109/15, Legalis). Terminy przewidziane w rozporządzeniu w sprawie określenia dowodów stanowiących podstawę przyznania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (rozporządzenie wykonawcze do ZasiłkiU), są terminami zawitymi prawa materialnego (nie są terminami procesowymi), a więc ich istota sprowadza się do tego, że niedochowanie tych terminów czyni niemożliwym – na skutek upływu czasu – skuteczne dochodzenie roszczeń przez zainteresowanego (wyroki SN z 12.4.2016 r., I UK 146/15, Legalis oraz z 28.11.2016 r., II UK 413/15, Legalis).

Z prekluzyjnego charakteru terminu zawitego wynika generalna zasada, w myśl której nie istnieje normatywna możliwość przywrócenia stronie (w tym wypadku chodzi o osobę wnioskującą o zasiłek) uchybionego przez nią terminu. Inaczej mówiąc, upływ terminu zawitego skutkuje względem osoby zainteresowanej prawną niemożnością zrealizowania należnego jej prawa z racji obwarowania go nieprzekraczalnym terminem. Uwzględnienie przez organ procesowy żądania (wniosku) zgłoszonego przez stronę byłoby dopuszczalne tylko wtedy, gdyby ustawa wprost przewidywała taką ewentualność. Prekluzja (upływ terminu zawitego) jest okolicznością braną pod rozwagę z urzędu jako „stan prawny” roszczenia, a to oznacza, że każda próba realizacji prawa po upływie terminu zawitego rodzi konieczność rozstrzygnięcia przez właściwy organ sprawy co do jej istoty przez oddalenie żądania po uprzednim stwierdzeniu jego niedopuszczalności (por. uzasadnienie wyroku SN z 24.9.2001 r., II UKN 554/00, OSNP Nr 13/2003, poz. 320).

Ustawa nie wymaga od ubezpieczonych będących pracownikami złożenia wniosków o dodatkowy urlop macierzyński i urlop rodzicielski jednocześnie ze złożeniem wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego. Tymczasem ubezpieczeni niebędący pracownikami w ogóle nie wnioskują o udzielenie im takich urlopów, co jest konsekwencją faktu, że urlopy związane z rodzicielstwem – ze swej natury – są uprawnieniami przysługującymi wyłącznie osobom zatrudnionym na podstawie stosunku pracy. Korzystanie z przedmiotowych urlopów przez osoby niepozostające w stosunku pracy (w szczególności przez osoby prowadzące działalność gospodarczą) nie jest ustawowo możliwe. Ubezpieczeni niebędący pracownikami jedynie realizują prawo do zasiłku macierzyńskiego, który jest im wypłacany za okresy równorzędne z okresami, w trakcie których ubezpieczeni pracownicy korzystają z urlopów związanych z rodzicielstwem.

Logiczną konsekwencją uwzględnienia różnic między wnioskami o udzielenie wyżej wymienionych urlopów (te świadczenia mają charakter fakultatywny) a wnioskiem o przyznanie i wypłatę zasiłku macierzyńskiego oraz odpowiedniego zastosowania przepisów Kodeksu pracy wobec ubezpieczonych niebędących pracownikami, jest normatywne wyznaczenie terminu do złożenia wniosku o przyznanie i wypłatę zasiłku macierzyńskiego, co nastąpiło w treści § 18 pkt 2 i § 18^a pkt 3 WypZasiłR. W myśl tych regulacji (aktualnie już nieobowiązujących, ale mających zastosowanie w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy) wymagane jest, aby wnioski o realizację zasiłku macierzyńskiego były złożone z wyprzedzeniem („przed terminem rozpoczęcia korzystania z zasiłku”). Takie wymaganie w przypadku osoby niebędącej pracownikiem, jakkolwiek nieznajdujące pokrycia w potrzebie zorganizowania przez pracodawcę procesu pracy na czas absencji wywołanej korzystaniem przez uprawnionego pracownika z urlopu związanego z rodzicielstwem, wynika z ustawowej konstrukcji zasiłku macierzyńskiego jako świadczenia okresowego, należnego za czas zakładanej (prognozowanej) przerwy w aktywności zarobkowej ubezpieczonego niebędącego pracownikiem.

Na gruncie przepisów Kodeksu pracy mających odpowiednie zastosowanie do sytuacji prawnej ubezpieczonych, niebędących pracownikami, okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego, równoważny okresowi urlopu rodzicielskiego, musi przypadać bezpośrednio po zakończeniu pobierania zasiłku „za okres” równoważny dodatkowemu urlopowi macierzyńskiemu, natomiast okres wypłaty kolejnego zasiłku, bezpośrednio po zakończeniu pobierania zasiłku „za okres” równoważny podstawowemu urlopowi macierzyńskiemu. Tą argumentacją kierował się w szczególności TK, który orzekł w wyroku z 24.3.2015 r. (P 42/13, OTK-A Nr 3/2015, poz. 33), że termin do złożenia wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego, określony w § 18 pkt 2 powołanego wyżej rozporządzenia z 2.4.2012 r. jest zgodny z art. 59 ust. 15 ZasiłkiU oraz art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. W pełni akceptując motywy tego rozstrzygnięcia, SN w składzie rozpoznającym niniejszą skargę zwraca uwagę, że wnioski o wypłatę zasiłku z tytułu dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz z tytułu urlopu rodzicielskiego nie są wnioskami o zapłatę sumy pieniężnej równej kwocie tych zasiłków przysługujących za okresy urlopowe ustalone w Kodeksie pracy, lecz wnioskami o wypłatę okresowego świadczenia z ubezpieczenia chorobowego przysługującego ze względu na spełnienie ustawowych warunków, które mogą być przedmiotem kontroli organu rentowego w czasie pobierania zasiłku przez osobę zainteresowaną. Tak więc również i ta okoliczność świadczy o potrzebie wystąpienia przez ubezpieczonego niebędącego pracownikiem z wnioskiem o wypłatę należnego mu zasiłku przed rozpoczęciem okresu korzystania z prawa do wnioskowanego świadczenia (wyrok SN z 19.4.2017 r., II UK 66/17, Legalis).

W świetle dotychczasowych rozważań uprawniona jest zatem teza, że wniosek ubezpieczonego niebędącego pracownikiem o przyznanie i wypłatę zasiłku macierzyńskiego „za okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego” lub „urlopu rodzicielskiego” (art. 182¹ § 1 i 3 KP oraz art. 182^1a § 1 i 4 KP) powinien być złożony – pod rygorem nieskuteczności – przed rozpoczęciem korzystania z tego świadczenia (przed rozpoczęciem okresu zasiłkowego). Tymczasem w świetle ustaleń faktycznych poczynionych w niniejszej sprawie przez sądy meritii, którymi SN pozostaje związany w postępowaniu kasacyjnym (art. 398¹³ § 2 KPC) ubezpieczona – a ściślej: upoważniony pracownik biura rachunkowego działający w imieniu i na jej rzecz – zgłosiła żądanie wypłaty „dodatkowego” zasiłku macierzyńskiego ewidentnie z naruszeniem terminu zakreślonego w § 18 pkt 2 i § 18a pkt 3 rozporządzenia z 2.4.2012 r. W tej sytuacji organ rentowy miał wszelkie podstawy faktyczne i prawne ku temu, aby odmówić ubezpieczonej wypłaty wnioskowanego przez nią świadczenia. Wydana w tym przedmiocie decyzja odmowna, kwestionowana w ramach niniejszego postępowania, była więc prawidłowa, a zmieniający ją wyrok sądu I instancji, jak też utrzymujące go w mocy orzeczenie sądu II instancji – wadliwe.

Z powołanych względów SN uwzględnił skargę kasacyjną i na podstawie art. 398¹⁵§ 1 KPC orzekł zgodnie z wnioskiem organu rentowego, pozostawiając sądowi II instancji, z mocy art. 108 § 2 KPC w zw. z art. 398²¹KPC, rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.