Stan faktyczny

APP i in. wnieśli o stwierdzenie nieważności decyzji portugalskiej rady ministrów dotyczącej specyfikacji warunków zamówienia (dalej jako: SWZ) w zakresie, w jakim reguluje sprzedaż akcji stanowiących 61% kapitału zakładowego spółki holdingowej TAP – Transportes Aéreos Portugueses SGPS SA (dalej jako: TAP SGPS). APP i in. twierdzili, że: art. 5 lit. c) SWZ nakładający obowiązek utrzymania siedziby i rzeczywistego zarządu spółki zależnej Transportes Aéreos Portugueses SA (dalej jako: TAP) w Portugalii narusza art. 49 i 54 TFUE; art. 5 lit. d) SWZ zobowiązujący nabywcę akcji do dostosowania się do zobowiązań z zakresu usługi publicznej narusza m.in. art. 56 i 57 TFUE oraz art. 5 lit. e) SWZ wymagający utrzymania i rozwoju istniejącego krajowego centrum operacyjnego (hub), jest sprzeczny z art. 56 i 57 TFUE.

Pytania prejudycjalne

Czy są zgodne z podstawowymi swobodami kryteria ustanowione w SWZ w celu wyboru nabywcy pakietu akcji tworzących 61% kapitału zakładowego spółki holdingowej w ramach postępowania reprywatyzacji jej spółki zależnej prowadzącej działalność w dziedzinie transportu lotniczego?

Stanowisko TS

Zgodnie z orzecznictwem TS uregulowanie krajowe, które ma mieć zastosowanie wyłącznie do akcji pozwalających na wywieranie określonego wpływu na decyzje spółki i określanie jej działalności, jest objęte swobodą przedsiębiorczości (wyroki: Baars, C‑251/98, pkt 22). W niniejszej sprawie nabycie akcji w wysokości 61% kapitału TAP SGPS w wyniku postępowania reprywatyzacyjnego, zdaniem TS, jest wystarczające dla umożliwienia danemu akcjonariuszowi wywoływania określonego wpływu na zarządzanie i kontrolę tej spółki oraz TAP.

Zgodnie z art. 5 lit. d) SWZ wymóg, zgodnie z którym nabywca ma obowiązek wykonywania zobowiązań z zakresu usług publicznych, dotyczy m.in. połączeń lotniczych z regionami autonomicznymi (Azory, Madera). Przy czym zgodność tych zobowiązań z wymogami materialnymi i proceduralnymi ustanowionymi w art. 16 i 17 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1008/2008 z 24.9.2008 r. w sprawie wspólnych zasad wykonywania przewozów lotniczych na terenie Wspólnoty (Dz.Urz. L 293 z 2008 r. s. 3) nigdy nie była kwestionowana. Zdaniem TS o ile art. 5 lit. d) SWZ ogranicza się do wymagania przestrzegania przez nowego akcjonariusza, wybranego w spornym postępowaniu, ewentualnych zobowiązań z zakresu usług publicznych nałożonych na TAP w zgodzie z warunkami materialnymi i proceduralnymi ustanowionymi w art. 16 i 17 rozporządzenia Nr 1008/2008, o tyle środek krajowy jest zgodny z unijnym prawem i nie ma potrzeby oceniania go w świetle prawa pierwotnego, a zwłaszcza swobody przedsiębiorczości.

Trybunał uznał, że obydwa sporne wymogi wynikające z art. 5 lit. c) i e) SWZ stanowią ograniczenia swobody przedsiębiorczości. Te wymogi mają na celu uniemożliwienie, aby po zakończeniu postępowania reprywatyzacyjnego podjęte zostały określone decyzje przez organy TAP SGPS, w tym dotyczące przeniesienia siedziby lub centrum operacyjnego poza Portugalię, nawet wówczas, gdy decyzje te mogłyby odpowiadać interesom ekonomicznym tej spółki. W ten sposób powodują one powstanie po stronie nabywcy akcji TAP SGPS ograniczenia w swobodzie podejmowania decyzji, jaką dysponują zazwyczaj organy spółki.

Następnie TS odniósł się do kwestii, czy ww. obowiązki wynikające z art. 5 lit. c) i e) SWZ mogą zostać uzasadnione nadrzędnym względem interesu ogólnego, są one właściwe dla zagwarantowania realizacji zamierzonego celu oraz nie wykraczały one poza to, co jest konieczne dla jego osiągnięcia. Rząd argumentował, że obowiązek dotyczący utrzymania siedziby i rzeczywistego zarządu TAP w Portugalii jest uzasadniony celem kontroli przestrzegania obowiązku zapewnienia realizacji zobowiązań z zakresu usług publicznych wynikających z art. 5 lit. d) SWZ. Jednakże rzecznik generalny podniósł, że w celu zapewnienia takiej kontroli pożądane są środki mniej restrykcyjne dla swobody przedsiębiorczości, np. obowiązek posiadania dodatkowego przedsiębiorstwa (pkt 85 opinii). Ponadto, art. 5 lit. c) i e) SWZ obejmuje cele takie: jak zachowanie i promocja wzrostu TAP, wzmocnienie pozycji ekonomicznej tej spółki, przyczynianie się do utrzymania i rozwoju jakości operacyjnej i handlowej TAP oraz wzrostu gospodarki krajowej. Jednakże z orzecznictwa TS wynika, że względy o charakterze wyłącznie ekonomicznym związane z promowaniem gospodarki krajowej lub z jej prawidłowym funkcjonowaniem nie mogą służyć jako uzasadnienie ograniczenia jednej z podstawowych swobód (wyrok AGET Iraklis, C‑201/15, pkt 72).

Z akt sprawy wynika, że dwustronne porozumienia zawarte pomiędzy Portugalią a niektórymi państwami trzecimi, w tym portugalskojęzyczne państwa trzecie (tj. Angola, Mozambik lub Brazylia), z którymi łączą z ją szczególne więzi historyczne, kulturalne i społeczne, uzależniają prawa przewozowe, z których korzysta TAP w stosunku do połączeń lotniczych z tymi państwami, od zachowania głównego przedsiębiorstwa TAP w Portugalii. Z zastrzeżeniem weryfikacji przez sąd odsyłający, z tych dwustronnych porozumień wynika również, że TAP utraciłby te prawa przewozowe na linie rozpoczynające się lub kończące się w tych państwach trzecich w przypadku przeniesienia jego głównego przedsiębiorstwa poza Portugalię. W ocenie TS wymóg taki jak wynikający z art. 5 lit. c) SWZ w zakresie, w jakim nakłada on obowiązek utrzymania głównego przedsiębiorstwa TAP w tym państwie członkowskim, jest adekwatnym środkiem dla osiągnięcia nadrzędnego względu interesu ogólnego zmierzającego do zagwarantowania wystarczającego charakteru regularnych usług przewozu lotniczego rozpoczynających się i kończących się w odnośnych portugalskojęzycznych państwach trzecich, z którymi Portugalię łączą szczególne więzi historyczne, kulturalne i społeczne. Trybunał podkreślił, że ten wymóg ten nie wykracza ponadto poza to, co jest konieczne do osiągnięcia nadrzędnego względu interesu ogólnego, ponieważ przeniesienie głównego przedsiębiorstwa TAP poza Portugalię spowodowałoby utratę ważności koncesji i certyfikatu przewoźnika lotniczego wydanych TAP przez właściwy organ portugalski. Stanowiłoby to przeszkodę w wykonywaniu wszystkich regularnych usług transportu lotniczego, w tym usług rozpoczynających się i kończących się w portugalskojęzycznych państwach trzecich, które stanowią istotną część działalności TAP.

Rząd podnosił, że wymóg wynikający z art. 5 lit. e) SWZ dotyczący utrzymania i rozwoju istniejącego krajowego centrum operacyjnego (hub) jest uzasadniony z punktu widzenia celu polegającego na zapewnieniu usługi leżącej w interesie powszechnym, zmierzającego do zagwarantowania wystarczającego charakteru regularnych usług transportu lotniczego kończących się i rozpoczynających się w ww. portugalskojęzycznych państwach trzecich. Zdaniem TS w tym zakresie nie wykazano, że utrzymanie tego modelu organizacyjnego usług transportu lotniczego jest konieczne dla osiągnięcia celu zapewnienia łączności lotniczej z odnośnymi portugalskojęzycznymi państwami trzecimi.

Reasumując TS orzekł, iż art. 49 TFUE należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się on temu, aby w SWZ regulującej warunki, jakim podlega postępowanie reprywatyzacyjne spółki transportu lotniczego, zostały zawarte:

– wymóg nakładający na nabywcę akcji stanowiących przedmiot tego postępowania reprywatyzacyjnego obowiązek posiadania zdolności gwarantującej wykonanie zobowiązań z zakresu usług publicznych ciążących na tej spółce transportu lotniczego, oraz

– wymóg nakładający na owego nabywcę obowiązek utrzymania siedziby i rzeczywistego zarządu tej spółki transportu lotniczego w danym państwie członkowskim, o ile przeniesienie głównego przedsiębiorstwa tej spółki poza to państwo wiązałoby się dla niej z utratą praw przewozowych, przyznanych jej przez bilateralne umowy zawarte pomiędzy tym państwem członkowskim a państwami trzecimi, z którymi państwo to łączą szczególne więzi historyczne, kulturalne i społeczne, czego zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego.

Postanowienie art. 49 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwia się on temu, aby w specyfikacji warunków zamówienia znajdował się wymóg zapewnienia przez nabywcę tego udziału utrzymania i rozwoju istniejącego krajowego centrum operacyjnego (hub).

W prezentowanym wyroku TS odniósł się do możliwości wprowadzenia przez państwo członkowskie ograniczeń swobody przedsiębiorczości, którymi są wszelkie przepisy, które uniemożliwiają korzystanie z tej swobody, utrudniają je lub ograniczają jego atrakcyjność. Trafnie TS uznał, że sporne portugalskie przepisy wprowadzają ograniczenie tej swobody. Jednakże z jednolitej wykładni TS wynika, że takie ograniczenia mogą być dopuszczalne, gdy są uzasadnione nadrzędnymi względami interesu ogólnego oraz są odpowiednie dla zagwarantowania realizacji danego celu i nie wykraczają poza to, co jest niezbędne dla jego osiągnięcia. O ile przed wydaniem prezentowanego wyroku nie budziło wątpliwości, że wymóg zobowiązujący nabywcę akcji do dostosowania się do zobowiązań z zakresu usługi publicznej zostanie uznany przez TS za zgodny z unijnym prawem, o tyle już pozostałe sporne wymogi wynikające z SWZ wydawało się, uwzględniając dotychczasowe orzecznictwo TS, że Trybunał uzna za sprzeczne z unijnym prawem. Jednakże analizując nadrzędne względy, które chronią sporne portugalskie przepisy, wprowadzające wymóg utrzymania siedziby i rzeczywistego zarządu, TS zaakceptował je w zakresie w jakim zmierzają do zapewnienia kontynuacji i wzmocnienia połączeń lotniczych TAP obsługujących kraje trzecie, które łączą z Portugalię szczególne więzi historyczne, kulturalne i społeczne, dla których język portugalski jest językiem urzędowym. Ponadto, w ocenie TS, te przepisy spełniają również wymóg adekwatności i proporcjonalności. Natomiast TS odrzucił argumentację, że wymóg dotyczący utrzymania i rozwoju istniejącego krajowego centrum operacyjnego (hub) jest niezbędny dla zapewnienia łączności lotniczej z portugalskojęzycznymi państwami trzecimi.