Zniesienie kaucji gwarancyjnej przy odpowiedzialności solidarnej nabywcy
W związku z istotną zmianą dotyczącą katalogu oraz zakresu kwotowego towarów objętych odpowiedzialnością solidarną zmodyfikowano również inne zasady jej funkcjonowania. Zrezygnowano przede wszystkim z możliwości wnoszenia kaucji gwarancyjnej. W konsekwencji z dniem 1.11.2019 r. uchylone zostały regulacje art. 105a ust. 3 pkt 3 i 4 oraz art. 105b–105d VATU, które odnosiły się do kwestii możliwości wnoszenia kaucji gwarancyjnej, zasad jej wnoszenia oraz zwrotu czy też prowadzenia przez szefa KAS wykazu podmiotów, które złożyły taką kaucję.
Ustawodawca argumentował, że kaucja gwarancyjna nie spełniała dotychczas swojej prewencyjnej, zabezpieczającej funkcji, gdyż w praktyce była wykorzystywana przez podmioty działające nielegalnie i była traktowana jako swego rodzaju uwiarygodnienie statusu podatnika.
Zaproponowano jednocześnie, aby zarówno przesłanki pozytywne, jak i negatywne odpowiedzialności solidarnej były tak jak dotychczas przedmiotem czynności dowodowych.
Podobnie jak obecnie, odpowiedzialność za zaległości podatkowe sprzedawcy będzie dotyczyć tylko i wyłącznie części proporcjonalnie przypadającej na dostawę tych towarów dokonaną na rzecz danego podatnika.
Nabywca dokonał zakupu kamer cyfrowych po bardzo okazyjnej cenie na wartość 10 000 zł udokumentowanych fakturą. Kupujący nigdy dotychczas nie współpracował z dostawcą. Dostawca sam zgłosił się do nabywcy w celu przedstawienia bardzo korzystnej oferty cenowej. Zapłata należności ma być dokonana na rachunek rozliczeniowy w złotych prowadzony w polskim banku. Termin płatności znacznie odbiega od tych stosowanych w branży, sprzedawca chce otrzymać środki w ciągu 1 dnia od dostawy.
W związku z tym, że nabywca towarów powziął uzasadnione wątpliwości co do wiarygodności sprzedawcy, dokonał zapłaty w ramach MPP. Tym samym nawet w przypadku, gdy kwota VAT nie zostanie uregulowana przez sprzedawcę do urzędu skarbowego nabywca nie będzie odpowiadał za zaległość podatkową sprzedawcy. Nabywca nie poniesie odpowiedzialności solidarnej za zaległość podatkową sprzedawcy w części podatku przypadającej na omawianą dostawę kamer cyfrowych, gdyż dokonał płatności w ramach MPP.
Solidarna odpowiedzialność podmiotu innego niż nabywca
W związku z wejściem w życie z dniem 1.7.2018 r. fakultatywnego split payment do VATU dodano między innymi regulację dotyczącą solidarnej odpowiedzialności za podatek VAT podmiotu, który otrzyma płatność na rachunek VAT, a nie jest podmiotem widniejącym na fakturze, za którą dokonano płatności. Na podstawie art. 108a ust. 5 VATU podmiot taki odpowiada solidarnie wraz z dostawcą tych towarów lub usług za nierozliczony przez niego podatek, do wysokości kwoty otrzymanej na rachunek VAT. Jest to zupełnie inny tryb odpowiedzialności solidarnej niż przewidziany w art. 105a VATU dla nabywcy towarów i usług wymienionych w załączniku Nr 15 do VATU, w sytuacji gdy transakcja opiewa na wartość niższą niż 15 000 zł i z tego względu nie obowiązuje podzielona płatność.
Propozycja wprowadzenia przez projektodawcę tej instytucji spotkała się jednak z istotnym zastrzeżeniem podatników podczas konsultacji społecznych dotyczących wprowadzenia w 2018 r. po raz pierwszy do polskiego porządku prawnego MPP. W szczególności najwięcej zastrzeżeń zgłaszali podatnicy z branży faktoringowej, bankowej, windykacyjnej – a więc podmioty, które uczestniczą w finansowaniu/ściąganiu wierzytelności obcych. Powyższe wynikało z obawy o własną odpowiedzialność za cudze zobowiązania podatkowe w VAT. Początkowe brzmienie tej regulacji miało wskazywać na odpowiedzialność solidarną w sytuacji, w której płatność w MPP zostanie dokonana na rzecz innego podatnika niż dostawca wskazany na fakturze. W ramach konsultacji wypracowano brzmienie tego przepisu, które w pewnym sensie ogranicza tak drastyczne konsekwencje podatkowe po stronie podmiotów otrzymujących płatności za cudze faktury.
Co jednak istotne, przedmiotowa regulacja nie dotyczy tylko podmiotów ze wskazanych branż. Może ona wystąpić również w przypadku płatności pomyłkowych (np. wpisanie przez nabywcę błędnych danych dostawcy w formularzu zlecenia przelewu). W takich sytuacjach podatnik otrzymujący płatność na rachunek VAT, która nie dotyczy wystawionej przez niego faktury, odpowiada solidarnie za rozliczenie podatku VAT należnego wynikającego z takiej faktury wraz z jej wystawcą.
Przepisy umożliwiają jednak podmiotom otrzymującym płatności na rachunek VAT również uwolnienie się od tej odpowiedzialności.
Przepis art. 108a ust. 6 VATU umożliwia bowiem uniknięcie solidarnej odpowiedzialności takiego podatnika w dwóch przypadkach:
1) przelania otrzymanej kwoty na rachunek VAT dostawcy wskazanego na fakturze – np. regulowanie płatności z wykorzystaniem usługi faktoringu (możliwość takiego przelewu z rachunku VAT przewiduje art. 62b ust. 2 pkt 4 PrBank; szerszy komentarz w tym zakresie poniżej), lub
2) zwrotu otrzymanej kwoty na rachunek VAT podatnika, od którego została ona otrzymana – dotyczy nienależnego otrzymania płatności (możliwość zwrotu z rachunku VAT wskazana jest w art. 62b ust. 2 pkt 5 PrBank).
Pierwsza sytuacja wyłączająca odpowiedzielność solidarną będzie więc dotyczyć głównie branży faktoringowej i windykacyjnej. Natomiast drugi przypadek może szczególnie znaleźć zastosowanie w innych sytuacjach, gdy dojdzie do omyłkowego otrzymania nienależnego przelewu. W tych przypadkach więc niewątpliwie taki podatnik musi być w stanie wyśledzić płatności nienależne i podjąć odpowiednią decyzję co do zwrócenia środków również z zastosowaniem split payment. Powyższa kwestia jest o tyle istotna, że wejście w życie obligatoryjnego split payment bez wątpienia spowoduje zwiększenie transakcji dokonywanych w ramach MPP – co przekłada się na większe ryzyko w zakresie otrzymania na rachunek środków nienależnych. Sytuacja taka może szczególnie wystąpić w podmiotach, które działają w grupach kapitałowych. W tym zakresie istotne jest więc wprowadzenie i stosowanie odpowiedniej procedury, rozwiązań informatycznych mających na celu zidentyfikowanie nienależnych wpływów na konto rachunku VAT.
W przypadku faktoringu podmiotem, na którym spoczywa solidarna odpowiedzialność za VAT wynikający z faktury, jest faktor (bank), jeśli otrzyma od dłużnika środki na rachunek VAT w ramach MPP. Istnieją pewne wątpliwości, czy w tej sytuacji możliwe jest spełnienie warunków wyłączających solidarną odpowiedzialność, gdyż faktor najpierw płaci zaliczkowo środki faktorantowi (dostawcy towarów lub usług) potrącone o tzw. dyskonto, a następnie otrzymuje środki od dłużnika. Organy podatkowe interpretują te przepisy korzystnie dla podmiotów świadczących usługi faktoringu. Istotne jest jednak, aby zapłata przez faktora na rachunek VAT wystawcy faktury objęła całą kwotę podatku VAT, zaś dyskonto zostało potrącone z kwoty netto.
Firma Alfa wystawiła fakturę na rzecz firmy Beta na kwotę 10 000 zł netto, VAT 2300 zł. Firma Alfa korzysta z usług firmy faktoringowej Faktor, która dokonała wpłaty zaliczkowej na rzecz Alfa w wysokości 90% należności wynikającej z faktury. Faktor musi dokonać płatności zaliczkowej na rzecz firmy Alfa split payment, aby nie ponosić solidarnej odpowiedzialności za kwotę VAT z faktury, jeśli nabywca (Beta) dokona płatności podzielonej na rzecz Faktor. Firma Faktor przelewa na rzecz Alfa 90% kwoty brutto faktury, czyli 11 070 zł, zaś kwota przelana na rachunek VAT powinna być równa 2300 zł. Oznacza to, że kwota netto, która trafi na zwykły rachunek rozliczeniowy dostawcy (Alfa), wyniesie 8770 zł (11 070 zł – 2300 zł). Wówczas jednak Faktor uwolni się od solidarnej odpowiedzialności za całą kwotę VAT z faktury.
Faktoring a solidarna odpowiedzialność
Tak jak zasygnalizowano powyżej jednym z istotnych problemów praktycznych, które pojawiły się po wprowadzeniu przepisów dotyczących dobrowolnego MPP od 1 lipca 2018 r. jest dokonywanie zapłaty z wykorzystaniem usług faktoringowych. Temat dotyczy również innych usług związanych z wykupem lub finansowaniem wierzytelności. W szczególności kwestia sprowadza się do istnienia solidarnej odpowiedzialności po stronie firmy faktoringowej w sytuacji, gdy dłużnik dokona zapłaty w formie MPP na rachunek faktora (ewentualnie banku, który również może świadczyć usługę faktoringu).
Umowa faktoringowa jest w polskim prawie umową nienazwaną, stosowaną w celu poprawy płynności finansowej firm. W uproszczeniu jej podstawowy wariant sprowadza się do tego, że dostawca towarów/usług (faktorant) ceduje wierzytelności na rzecz faktora (banku), który z kolei dokonuje płatności zaliczkowej na rzecz faktoranta przed otrzymaniem płatności od dłużnika (nabywcy towarów lub usług) w kwocie odpowiadającej pewnej procentowej wartości finansowanej należności z faktury. Faktoring jest bowiem sposobem finansowania faktur wystawianych z odroczonym terminem płatności. Kwota zatrzymana przez faktora stanowi jego wynagrodzenie z tytułu świadczonej usługi (opodatkowanej podstawową stawką VAT). Dłużnik płaci następnie wierzytelności bezpośrednio na rzecz faktora.
Jeśli dłużnik, dokonując zapłaty należności z faktury na rachunek faktora, zastosuje MPP, wówczas faktor na podstawie wskazanego powyżej art. 108a ust. 5 VATU przejmie solidarną odpowiedzialność (o ile nie widnieje na fakturze sprzedażowej) w przypadku nierozliczenia podatku VAT z faktury przez dostawcę. Co do zasady, aby uniknąć odpowiedzialności solidarnej za VAT nierozliczony przez dostawcę, zgodnie z art. 108a ust. 6 VATU, faktor, który otrzymał środki na swój rachunek VAT, powinien przekazać otrzymaną kwotę VAT na rachunek VAT faktoranta (dostawcy). Drugi bowiem przypadek uwolnienia się od odpowiedzialności solidarnej (zwrot środków do dłużnika) nie będzie w praktyce zastosowany, gdy przeczyłby naturze umowy faktoringowej.
Występuje tutaj istotny problem praktyczny, który powoduje ryzyko dla faktora (podmiotu finansującego). Faktor przelewa bowiem środki zaliczkowo, przed otrzymaniem płatności od dłużnika – czyli, po pierwsze, nie wie nawet, czy dłużnik zastosuje split payment i czy na konto VAT otrzyma część kwoty należności (i w jakiej wysokości). Po drugie, nawet zakładając, że strony umówią się na stosowanie podzielonej płatności (bądź taki obowiązek wynika z przepisów dotyczących obligatoryjnego MPP), to warunek w przepisie oznacza konieczność dokonania przelewu otrzymanej kwoty na rachunek VAT dostawcy towarów lub usługodawcy wskazanego na fakturze „niezwłocznie po powzięciu informacji o jej otrzymaniu, w kwocie otrzymanej na rachunek VAT”.
Tymczasem kolejność płatności w faktoringu jest odwrotna – to faktor najpierw płaci faktorantowi (dostawcy), a następnie otrzymuje płatność od dłużnika. Literalna wykładnia przepisu bez wątpienia nie prowadzi do korzystnych dla faktorów konkluzji, które pozwoliłyby uwolnić ich od odpowiedzialności solidarnej za VAT nierozliczony przez dostawcę.
Co jednak ciekawe, organy podatkowe prezentują inne, korzystne dla podatników podejście. Można uznać, że jest to ewidentny przypadek, gdy wykładnia celowościowa i gospodarcza wiedzie prym nad wykładnią literalną przepisu prawa podatkowego.
Przykładowo korzystne dla podatników (faktorów) stanowisko prezentuje Dyrektor KIS w wydawanych w tym zakresie interpretacjach indywidualnych (z 29.8.2018 r., 0114-KDIP1-1.4012.405.2018.1.AM, Legalis; z 8.8.2018 r., 0113-KDIPT1-2.4012.368.2018.2-
.JSZ, Legalis; z 26.6.2018 r., 0114-KDIP1-1.4012.332.2018.1.KBR, Legalis). Zdaniem organów podatkowych zapłata przez faktora na rzecz faktoranta w MPP uwalnia faktora od solidarnej odpowiedzialności za VAT nierozliczony przez dostawcę towarów lub usług.
Stanowisko organów dotyczące faktoringu prezentowane w interpretacjach indywidualnych jest zbieżne z podejściem przedstawionym w objaśnieniach podatkowych MF z 29.6.2018 r.:
„Użyty w drugim przypadku zwrot kwoty otrzymanej obejmuje również sytuację, w której faktor przed otrzymaniem od nabywcy towaru lub usługi płatności za fakturę dokumentującą wierzytelność nabytą przez faktora (co powodowałoby jego odpowiedzialność solidarną) dokonał płatności przy zastosowaniu mechanizmu podzielonej płatności do zbywcy wierzytelności będącym dostawcą towaru lub usługi. W takiej sytuacji decydującym dla uwolnienia się przez faktora od odpowiedzialności solidarnej będzie fakt przekazania na rachunek VAT dostawcy towaru lub usługi (faktoranta) kwoty odpowiadającej kwocie podatku VAT wykazanej na fakturze wystawionej przez tego faktoranta”.
Niezależnie od wskazanych wyżej wątpliwości interpretacyjnych, aby uwolnić się od solidarnej odpowiedzialności, podmiot występujący w roli faktora musi pamiętać, aby na rachunek VAT faktoranta (dostawcy) dokonać zapłaty całej otrzymanej płatności podatku VAT, którą zapłacił mu na rachunek VAT dłużnik. Standardowo bowiem dokonując płatności za wierzytelność wynikającą z faktury faktor potrąca kwotę tzw. dyskonta (np. 10%), która stanowi jego wynagrodzenie. Oznacza to, że nie wpłaciłby na rachunek faktoranta kwoty całej wierzytelności wynikającej z faktury. Tymczasem, aby wyłączyć solidarną odpowiedzialność, konieczne jest przelanie w MPP kwoty otrzymanej na rachunek VAT od dłużnika, która zasadniczo jest równa kwocie podatku VAT na fakturze. Z technicznego punktu widzenia dokonując przelewu w MPP, w komunikacie przelewu faktor powinien więc wykazać całą kwotę podatku VAT wynikającego z faktury i jednocześnie obniżyć wysokość kwoty netto odpowiednio do ceny wierzytelności. Potwierdzają to również organy podatkowe w wydawanych interpretacjach indywidualnych.
Powyższą sytuację najlepiej obrazuje opisany przykład.
Firma A wystawiła fakturę na rzecz firmy B na kwotę 100 000 zł netto, VAT 23 000 zł. Firma A korzysta z usług firmy faktoringowej X, która dokonuje wpłaty zaliczkowej w wysokości 90% należności wynikającej z faktury. Zakładając, że płatność od firmy B do X będzie objęta MPP, X również musi dokonać płatności zaliczkowej na rzecz firmy A w MPP. Cała kwota przelana przez X do A wyniesie 110 700 zł (90% należności brutto z faktury), która będzie wskazana w komunikacie przelewu jako kwota brutto, zaś kwota przelana na rachunek VAT powinna być równa 23 000 zł. Oznacza to, że kwota netto, która trafi na zwykły rachunek rozliczeniowy dostawcy (A), wyniesie 87 700 zł (110 700 zł – 23 000 zł), a zatem wskutek zastosowania MPP A będzie mogła dysponować swobodnie niższą kwotą. Wówczas jednak X uwolni się od solidarnej odpowiedzialności za całą kwotę VAT niezapłaconą przez A.
Firma Z wystawiła fakturę na rzecz firmy Y na kwotę 100 000 zł netto, VAT 23 000 zł. Firma Z korzysta z usług firmy faktoringowej X, która dokonuje wpłaty zaliczkowej w wysokości 90% należności wynikającej z faktury. Zakładając, że płatność od firmy Y do firmy X będzie objęta MPP, firma X również musi dokonać płatności zaliczkowej na rzecz firmy Z w MPP. Cała kwota przelana przez firmę X do Z wyniesie 110 700 zł (90% należności brutto z faktury), która będzie wskazana w komunikacie przelewu jako kwota brutto. Jeśli kwota odpowiadająca VAT w komunikacie przelewu zostanie wyliczona proporcjonalnie jako 20 700 zł, wówczas firma X uwolni się od solidarnej odpowiedzialności tylko za część kwoty VAT niezapłaconej przez firmę Z. Nadal jednak urząd skarbowy może od firmy X dochodzić kwoty 2300 zł, jeśli nie zostanie rozliczona przez firmę Z.
Omawiana regulacja jest również niezmiernie interesująca z innego względu. Na gruncie przepisów VATU bowiem wątpliwości co do samej możliwości dokonania przez faktora płatności w formie split payment, a taka płatność jest konieczna do wyłączenia jego solidarnej odpowiedzialności. Zgodnie z art. 108a ust. 1 VATU split payment mogą stosować podatnicy, którzy dokonują płatności należności wynikającej z faktury otrzymanej z wykazaną kwotą podatku. Tymczasem faktor nie płaci należności wynikającej z faktury, lecz należność wynikającą z nabytej wierzytelności. Samo brzmienie przepisu wyklucza więc możliwość zapłaty w split payment przez faktora na rzecz faktoranta, co jest warunkiem uwolnienia się od odpowiedzialności solidarnej w przypadku nierozliczenia VAT należnego przez faktoranta (dostawcę). W powołanych powyżej interpretacjach indywidualnych organy podatkowe nie kwestionują w analogicznych sytuacjach możliwości wyłączenia solidarnej odpowiedzialności podmiotu, który zajmuje się faktoringiem czy usługą windykacji należności. Taka wykładnia nie wynika jednak z przepisów, lecz jest oparta na interpretacji celowościowej oraz zasadzie racjonalnego ustawodawcy.
Powyżej zasygnalizowana kwestia może również mieć zastosowanie w przypadku banków dokonujących udzielania kredytów pod zabezpieczenie wierzytelności kupieckich kredytobiorcy.
Firmy windykacyjne a solidarna odpowiedzialność
Problem niejednoznacznych przepisów w zakresie solidarnej odpowiedzialności (art. 108a ust. 5 i ust. 6 VATU) dotyczy nie tylko firm faktoringowych czy banków, lecz także firm windykacyjnych, które otrzymują od dłużników płatności na swój rachunek z wykorzystaniem MPP z tytułu faktur sprzedażowych. Firmy te bowiem po skutecznej windykacji środków od dłużnika przelewają uzyskane kwoty na rachunek wierzyciela, który wystawił fakturę sprzedażową. Jeśli dłużnik stosuje split payment, to skutkuje to solidarną odpowiedzialnością firmy windykacyjnej i istnieją wątpliwości dotyczące prawnej możliwości wykluczenia tej odpowiedzialności. W tym przypadku nie ma problemu z chronologią płatności, jak to ma miejsce w przypadku faktoringu, jednak wątpliwości może budzić użyte w przepisie sformułowanie „niezwłocznie”. Trzeba także pamiętać o dokonaniu płatności całej kwoty odpowiadającej VAT z faktury, mimo że uzyskana od dłużnika kwota może być znacznie niższa niż pierwotna kwota wierzytelności. W powyższym stanie faktycznym Dyrektor KIS wydał interpretację indywidualną, w której potwierdził, że solidarna odpowiedzialność zostanie wyłączona, jeśli firma windykacyjna dokona zapłaty całej kwoty podatku VAT na rachunek VAT wierzyciela.
Regres ubezpieczeniowy
Regres ubezpieczeniowy, który nie wiąże się z cesją wierzytelności, w ogóle nie powinien podlegać przepisom o MPP, a tym samym nie skutkuje odpowiedzialnością solidarną ubezpieczyciela za VAT nierozliczony przez ubezpieczonego (dostawcę towarów lub usług). Jednak innego zdania są organy podatkowe.
Chodzi tu o sytuacje, gdy ubezpieczyciel obejmuje ubezpieczeniem należności handlowe swoich klientów i w przypadku, gdy nie otrzymają oni zapłaty w terminie z jakiegokolwiek powodu (np. upadłości kontrahenta), to firma ubezpieczeniowa zgodnie z umową wypłaca swojemu klientowi świadczenie odszkodowawcze. Świadczenie jest wypłacane przez ubezpieczyciela na rzecz ubezpieczającego na podstawie regresu ubezpieczeniowego ujętego w art. 828 KC, a ubezpieczyciel przejmuje roszczenie o zapłatę wobec dłużnika. W przypadku gdy z umowy ubezpieczenia wynika, że wypłata odszkodowania nie powoduje cesji wierzytelności (lub jej części) na ubezpieczyciela, wówczas nie ma podstaw do stosowania MPP i nakładania solidarnej odpowiedzialności na ubezpieczyciela. W takiej sytuacji otrzymanie roszczenia zwrotnego od osoby odpowiedzialnej za szkodę (dłużnika) nie jest uregulowaniem faktury dokumentującej transakcję pomiędzy kontrahentami. Dłużnik, spłacając powstałe w wyniku wypłaconego odszkodowania roszczenie zwrotne (regres) na rzecz ubezpieczyciela, nie reguluje należności wynikającej z faktury, lecz dokonuje jedynie spłaty wierzytelności odpowiadającej kwocie wynikającej z tej faktury. Z kolei ubezpieczyciel, wypłacając odszkodowanie klientowi (ubezpieczającemu), wykonuje świadczenie za dłużnika, tj. dochodzi w szczególny sposób do uregulowania części należności wynikającej z faktury (w tym kwoty VAT), pomniejszonej o udział własny ubezpieczającego.
Stanowisko odmienne od organów podatkowych zajął Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 16.4.2019 r. (III SA/Wa 2519/18) i należy mieć nadzieję, że kolejne wyroki będą je podtrzymywać, wskutek czego ulegnie zmianie błędne podejście organów podatkowych:
Wbrew obowiązującym przepisom jest stosowanie przepisów o tzw. split payment i solidarnej odpowiedzialności Ubezpieczyciela z art. 108a ust. 5 ustawy o VAT w sytuacji omyłkowego otrzymania przez niego należności z tytułu regresu ubezpieczeniowego na jego rachunek VAT, podczas gdy do rozliczeń na podstawie regresu ubezpieczeniowego nie ma zastosowania mechanizm podzielonej płatności VAT. Nie można bowiem uznać, iż w przypadku błędnego przekazania środków przy użyciu podzielonej płatności na rachunek VAT Ubezpieczyciela doszło jednocześnie do prawidłowego zastosowania tego mechanizmu, co miałoby dawać podstawy do zastosowania solidarnej odpowiedzialności (wyr. WSA w Warszawie z 16.4.2019 r., III SA/Wa 2519/18, Legalis).
