Nowelizacja ustawy o związkach zawodowych jest wynikiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2.6.2015 r. (sygn. akt K 1/13). W wyroku tym Trybunał stwierdził, że zakres regulacji dopuszczalności tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich przewidziany w tej ustawie jest zbyt wąski w stosunku do gwarancji konstytucyjnych w tym zakresie.

Członkostwo w związkach zawodowych

Obecnie prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych przysługuje tylko pracownikom, członkom rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osobom wykonującym pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami.

Od przyszłego roku prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych będą miały wszystkie osoby wykonujące pracę zarobkową. Zgodnie z nową definicją ustawową przez osobę wykonującą pracę zarobkową należy rozumieć pracownika lub osobę świadczącą pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie będzie zatrudniała do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia, oraz będzie miała takie prawa i interesy związane z wykonywaniem pracy, które mogą być reprezentowane i bronione przez związek zawodowy. Zatem tworzyć związki zawodowe i wstępować do nich będą mogły również osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych – np. umowy zlecenia, umowy o dzieło, a także samozatrudnieni (czyli osoby prowadzące jednoosobowo działalność gospodarczą). Prawo takie będzie przysługiwało również osobom skierowanym do pracodawców w celu odbycia służby zastępczej. Ponadto prawo wstępowania do związków zawodowych – w przypadkach i na warunkach określonych statutami związków – będzie przysługiwało wolontariuszom, stażystom i innym osobom, które świadczą osobiście pracę bez wynagrodzenia.

Skutkiem tego w rozumieniu ustawy o związkach zawodowych za pracodawcę będzie rozumiany zarówno pracodawca w rozumieniu kodeksowym, jak i jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one inną niż pracownik osobę wykonującą pracę zarobkową, niezależnie od podstawy tego zatrudnienia.

Większość zmian w ustawie o związkach zawodowych jest konsekwencją powyższych zmian ̶ wiele przepisów tej ustawy od przyszłego roku będzie dotyczyć już nie tylko pracowników, ale i innych osób wykonujących pracę zarobkową.

Zakaz nierównego traktowania

W znowelizowanej ustawie o związkach zawodowych zamieszczone zostały rozbudowane przepisy zakazujące nierównego traktowania w zatrudnieniu osób wykonujących pracę zarobkową z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej, którego skutkiem będzie w szczególności:

– odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku prawnego,

– niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę zarobkową lub innych warunków zatrudnienia albo pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą zarobkową,

– pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe

chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami.

W sprawach dotyczących roszczeń z tytułu naruszenia powyższego zakazu do osób innych niż pracownicy stosowane będą odpowiednio przepisy art. 18 3d i art. 183e KP (prawo do odszkodowania w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę; zakaz niekorzystnego traktowania w razie skorzystania z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu). Sądem właściwym do rozpoznawania tych spraw będzie sąd pracy.

Reprezentacja przez związki zawodowe

W zakresie praw i interesów zbiorowych związki zawodowe będą reprezentowały wszystkie osoby wykonujące pracę zarobkową, niezależnie od ich przynależności związkowej.

Natomiast w sprawach indywidualnych dotyczących wykonywania pracy zarobkowej będą one reprezentowały tylko prawa i interesy swoich członków. Jednak na wniosek niezrzeszonej osoby wykonującej pracę zarobkową związek zawodowy będzie mógł podjąć się obrony jej praw i interesów wobec pracodawcy.

Zakładowe organizacje związkowe

Od przyszłego roku uprawnienia zakładowej organizacji związkowej będą przysługiwały organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków będących:

1) pracownikami u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji, lub

2) innymi niż pracownicy osobami wykonującymi pracę zarobkową, które świadczą pracę przez co najmniej 6 miesięcy na rzecz pracodawcy objętego działaniem tej organizacji.

Taka organizacja będzie musiała przedstawiać pracodawcy, co 6 miesięcy – według stanu na dzień 30 czerwca i 31 grudnia – w terminie do 10. dnia miesiąca następującego po tym okresie, informację o liczbie swoich członków. Natomiast organizacja, która powstała w ciągu 6-miesięcznego okresu sprawozdawczego, będzie musiała przedstawić pracodawcy pierwszą taką informację w terminie 2 miesięcy od dnia jej utworzenia, według stanu na dzień złożenia informacji.

Powyższe informacje będą musiały być udostępniane przez pracodawcę do wglądu innej działającej u niego organizacji związkowej – na jej pisemny wniosek.

Organizacjom, które nie wypełnią terminowo ww. obowiązków, nie będą przysługiwały uprawnienia zakładowej organizacji związkowej (do czasu wypełnienia tych obowiązków).

Nowe przepisy określają również szczegółowo tryb postępowania w razie zastrzeżeń pracodawcy lub organizacji związkowej co do liczebności danej zakładowej organizacji związkowej.

Reprezentatywne organizacje związkowe

Po zmianach to ustawa o związkach zawodowych zawierać będzie kryteria reprezentatywności organizacji związkowych. I tak reprezentatywną zakładową organizacją związkową będzie zakładowa organizacja związkowa:

1) będąca jednostką organizacyjną albo organizacją członkowską ponadzakładowej organizacji związkowej uznanej za reprezentatywną w rozumieniu ustawy o Radzie Dialogu Społecznego, zrzeszająca co najmniej 8% osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy, lub

2) zrzeszająca co najmniej 15% osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy.

Jeżeli żadna z zakładowych organizacji związkowych nie będzie spełniała ww. wymogów, to reprezentatywną zakładową organizacją związkową będzie organizacja zrzeszająca największą liczbę osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy.

Zwolnienia od pracy

Od 1.1.2019 r. także inna niż pracownik osoba wykonująca pracę zarobkową będzie miała prawo do zwolnienia od pracy zawodowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jej funkcji związkowej poza zakładem pracy , jeżeli czynność ta nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy. Osoba ta zachowa prawo do wynagrodzenia, chyba że przepisy szczególne będą stanowiły inaczej. Jednak czas tego zwolnienia od pracy nie spowoduje przedłużenia umowy wiążącej strony. W układzie zbiorowym pracy będzie można określić limity czasu zwolnień od pracy zawodowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z funkcji związkowej osób wykonujących pracę zarobkową.

Również prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej będzie przysługiwało nie tylko pracownikowi, ale i innej osobie wykonującej pracę zarobkową. Nie został zmieniony wymiar tych zwolnień – jeżeli liczba członków zatrudnionych przez pracodawcę będzie mniejsza od 150, to zwolnienie będzie przysługiwało częściowo jednej osobie wykonującej pracę zarobkową w miesięcznym wymiarze godzin równym liczbie członków zatrudnionych przez pracodawcę, a jeżeli związek będzie liczył 150 i więcej członków zatrudnionych przez pracodawcę, to zwolnienie będzie przysługiwało 1 lub większej liczbie osób – zależnie od liczby członków zatrudnionych przez pracodawcę. W okresie tego zwolnienia osobie wykonującej pracę zarobkową będą przysługiwać uprawnienia lub świadczenia osoby wykonującej pracę zarobkową, a także prawo do wynagrodzenia lub świadczenia pieniężnego, o ile zarząd zakładowej organizacji związkowej wystąpił z takim wnioskiem.

Ochrona trwałości pracy

Od przyszłego roku ochrona stosunku prawnego będzie obejmowała nie tylko pracowników, ale i inne osoby wykonujące pracę zarobkową.

Pracodawca bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie będzie mógł wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku prawnego ze wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z inną osobą wykonującą pracę zarobkową będącą członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnioną do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy, ani też zmienić jednostronnie warunków pracy lub wynagrodzenia na niekorzyść takiej osoby – z wyjątkiem przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także jeżeli dopuszczają to przepisy odrębne.

W przypadku naruszenia przez pracodawcę tych warunków, innej niż pracownik osobie wykonującej pracę zarobkową będzie przysługiwała, niezależnie od wielkości poniesionej szkody, rekompensata w wysokości równej 6-miesięcznemu wynagrodzeniu przysługującemu tej osobie w ostatnim okresie zatrudnienia, a jeżeli wynagrodzenie tej osoby nie jest wypłacane w okresach miesięcznych – w wysokości równej 6-krotności przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim, ogłaszanego przez Prezesa GUS. Co więcej osoba ta będzie mogła dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia przenoszącego wysokość ww. rekompensaty.

Potrącanie składek związkowych

Pracodawca, na pisemny wniosek zakładowej organizacji związkowej i za pisemną zgodą osoby wykonującej pracę zarobkową, będzie obowiązany pobierać z wynagrodzenia tej osoby składkę związkową w zadeklarowanej przez nią wysokości. Dziś ten obowiązek dotyczy tylko pracowników. Następnie pracodawca będzie obowiązany niezwłocznie przekazywać kwoty pobranych składek związkowych na wskazany przez organizację rachunek bankowy.