Projekt zakłada wprowadzenie regulacji mających na celu zwiększenie elastyczności funkcjonowania jednostek samorządowych i usprawnienie współpracy między nimi (w różnych formach) oraz przewiduje zmiany w zakresie przepisów podatkowych (podatek od spadków i darowizn, podatek od czynności cywilnoprawnych, rolny, leśny, podatki i opłaty lokalne), a także procedur dotyczących wydawania zezwoleń na usunięcie drzew lub krzewów. Ogółem zmiany objąć mają kilkadziesiąt ustaw, z tym że w wielu przypadkach ich głównym celem jest zaktualizowanie i doprecyzowanie dotychczasowych unormowań.
Nowe rozwiązania prawno-organizacyjne oraz finansowe sprzyjać mają łączeniu samorządów w celu zwiększenia ich potencjału i skuteczności działania. Służą temu szczegółowo uregulowane procedury w ustawach ustrojowych, tj. w ustawie z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 594 ze zm.) i w ustawie z 5.6.1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 595 ze zm.) oraz zachęty finansowe.
Projekt przewiduje między innymi instytucję pełnomocnika do spraw połączenia gmin lub utworzenia nowej gminy wyznaczonego przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek wojewody, zgłoszony za pośrednictwem ministra właściwego do spraw administracji publicznej. Do czasu połączenia gmin lub utworzenia nowej zadaniem pełnomocnika będzie przygotowanie organizacyjne i prawne gminy do wykonywania zadań publicznych, w tym przygotowanie projektu budżetu w trybie i na zasadach określonych w przepisach o finansach publicznych. Z dniem połączenia gmin lub utworzenia nowej gminy pełnomocnik przejmuje wykonywanie zadań i kompetencji ich organów do dnia wyboru nowych organów samorządowych.
Gmina powstała w wyniku połączenia jednostek wstępuje we wszystkie ich prawa i obowiązki, w tym wynikające z zezwoleń, koncesji oraz innych aktów administracyjnych. Organy gminy powstałej w wyniku połączenia dwóch lub więcej gmin stają się organami właściwymi lub stronami wszczętych i niezakończonych postępowań administracyjnych i sądowych. Akty prawa miejscowego ustanowione przez organy gmin przed ich połączeniem stają się aktami prawa miejscowego nowo utworzonej gminy, obowiązującymi na terenie działania organów, które je ustanowiły. W okresie pierwszej kadencji w skład rady gminy wchodzić ma zwiększona liczba radnych – 21 w gminach do 20 000 mieszkańców, 23 w gminach do 50 000 mieszkańców i 25 w gminach do 100 000 mieszkańców oraz po 3 na każde dalsze rozpoczęte 100 000 mieszkańców, nie więcej jednak niż 48 radnych.
Finansową motywacją do podjęcia decyzji o połączeniu mają być zmiany w ustawie z 13.11.2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 80, poz. 526 ze zm.), zakładające wzrost dochodów z tytułu udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych w okresie 5 lat od utworzenia nowej gminy. Dotyczyć on będzie gmin powstałych w wyniku połączenia, dla których dochód z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest niższy od dochodu z tego tytułu dla wszystkich gmin w kraju w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Byłaby to dodatkowa „premia” dla gminy – oprócz przewidzianej w art. 41 ust. 1 ustawy (dla gminy powstałej w wyniku połączenia dwóch lub więcej gmin, w drodze zgodnych uchwał, wskaźnik udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych w okresie 5 lat jest zwiększony o pięć punktów procentowych).
Analogiczne rozwiązania proceduralne i zachęty finansowe przewidziane zostały w odniesieniu do łączących się powiatów. Istotnym novum przewidzianym w nowelizacji jest możliwość zapewnienia przez gminę wspólnej obsługi (w szczególności administracyjnej, finansowej i organizacyjnej): 1) jednostkom organizacyjnym gminy, zaliczonym do sektora finansów publicznych, 2) gminnym instytucjom kultury, 3) innym zaliczonym do sektora finansów publicznych gminnym osobom prawnym utworzonym na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego.
Wspólna obsługa może być zapewniona przez gminę w ramach własnej jednostki organizacyjnej, w tym urzędu gminy, związku międzygminnego albo związku powiatowo-gminnego. Wprowadzenie wspólnej obsługi jednostek organizacyjnych gminy (pkt 1) wymaga uchwały organu stanowiącego, określającej jednostki obsługujące i obsługiwane, a także zakres obowiązków powierzonych jednostce obsługującej. Natomiast podstawą wspólnej obsługi dla wymienionych w pkt 2 i 3 gminnych instytucji kultury oraz innych zaliczonych do sektora finansów publicznych gminnych osób prawnych jest porozumienie zawarte z jednostką obsługującą, poprzedzone zgłoszeniem tego zamiaru wójtowi.
Zakres wspólnej obsługi nie może obejmować kompetencji kierowników jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych do dysponowania środkami publicznymi oraz zaciągania zobowiązań, a także sporządzania i zatwierdzania planu finansowego oraz przeniesień wydatków w tym planie. Natomiast przekazanie obowiązków w obszarze rachunkowości i sprawozdawczości jednostek organizacyjnych gminy oraz instytucji kultury skutkuje przekazaniem ich w całości.
Analogiczne rozwiązania w zakresie wspólnej obsługi znalazły się w części projektu dotyczącej nowelizacji ustawy o samorządzie powiatowym oraz ustawy z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 596 ze zm.).
Propozycji tej towarzyszą zmiany w ustawie z 27.8.2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 885 ze zm.). Dotyczą one zakresu odpowiedzialności kierownika jednostki sektora finansów publicznych, w tym kierownika jednostki obsługującej, odpowiedzialnego za gospodarkę finansową oraz rachunkowość i sprawozdawczość jednostki obsługiwanej w obszarze obowiązków powierzonych uchwałą albo porozumieniem. Ponadto jeżeli w ramach wspólnej obsługi jednostka obsługująca zapewnia realizację zadań głównego księgowego jednostki sektora finansów publicznych przez osobę spełniającą ustawowe wymogi, w jednostce obsługiwanej głównego księgowego się nie zatrudnia.
Warto zwrócić jeszcze uwagę na wprowadzenie możliwości utworzenia związku powiatowo-gminnego – zgodnie bowiem z projektowanymi zmianami, do związku międzygminnego może przystąpić powiat, a do związku powiatów – gmina. W takim przypadku następuje przekształcenie związku międzygminnego (związku powiatów) w związek powiatowo-gminny. Rozwiązanie to ma wyjść naprzeciw szczególnym potrzebom tzw. obszarów metropolitalnych i umożliwić tworzenie podmiotów łączących realizację zadań powiatowych i gminnych. Notabene w dotychczasowym stanie prawnym związki międzygminne mogą wykonywać zadania powiatów w drodze porozumienia między związkiem a powiatem (art. 64 ust. 5 w zw. z art. 8 ust. 2a ustawy o samorządzie gminnym).
Planowana regulacja ma natomiast umożliwić uczestnictwo powiatu w związku w charakterze równoprawnego członka, ze wszystkimi wynikającymi z tego statusu prawami i obowiązkami. Nie ma przy tym ograniczenia terytorialnego – w skład związku mogą wchodzić także gminy spoza powiatu. Przyjęcie proponowanych rozwiązań umożliwi zarówno tworzenie nowych podmiotów, jak i przystępowanie (gmin, powiatów) do związków już istniejących (odpowiednio do związku powiatów i związku międzygminnego).
Zmianom tym towarzyszy skrócenie i uproszczenie procedury zmiany statutu związku międzygminnego oraz jego likwidacji – uchylona ma zostać dotychczasowa regulacja, według której zmiana statutu następuje w trybie przewidzianym dla jego ustanowienia. Organ stanowiący związku będzie mógł przyjąć projekt uchwały w sprawie zmiany statutu i przesłać go wojewodzie. Jeżeli wojewoda nie zajmie negatywnego stanowiska (w terminie 30 dni), projekt będzie uważany za uzgodniony (ewentualne nieuzgodnienie projektu podlegałoby kontroli sądu administracyjnego).
W przypadku uzgodnienia zgromadzenie związku mogłoby uchwalić jego zmianę, wojewoda zaś byłby związany wcześniejszym uzgodnieniem. Następnie uchwała zmieniająca statut związku przekazywana byłaby radom gmin uczestniczących w związku (także radzie gminy przystępującej do związku). Organom stanowiącym gmin tworzących związek przysługiwałoby prawo sprzeciwu. Jego realizacja wstrzymywałaby wykonanie uchwały zgromadzenia. W przypadku braku sprzeciwu uchwała kierowana byłaby do wojewody, który po zbadaniu jej legalności zgłaszałby organowi rejestrowemu w postaci elektronicznej niezbędne dane. Ostatni krok to rejestracja zmian statutu w rejestrze oraz publikacja obwieszczenia o zmianie statutu w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Ze zmian w zakresie podatków interesujące są projektowane rozwiązania w ustawie z 12.1.1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 95, poz. 613 ze zm.) – doprecyzowane zostało pojęcie „względy techniczne” i odniesione do budynku, budowli lub ich części, które nie są i nie mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności gospodarczej, jeżeli została wydana decyzja ostateczna organu nadzoru budowlanego, o której mowa w art. 67 ust. 1 ustawy z 7.7.1994 r. – Prawo budowlane (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1409 ze zm.) lub decyzja ostateczna organu nadzoru górniczego, na podstawie której trwale wyłączono budynek, budowlę lub ich części z użytkowania. Zatem względy techniczne nie mogłyby wystąpić w odniesieniu do opodatkowania gruntu.
Według nowelizacji w zakresie podatku od nieruchomości nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli wysokość zobowiązania podatkowego nie przekraczałaby, określonych na dzień 1 stycznia roku podatkowego, kosztów doręczenia w najniższej wysokości w obrocie krajowym listowej ekonomicznej przesyłki poleconej za potwierdzeniem odbioru, przez operatora wyznaczonego w rozumieniu ustawy z 23.11.2012 r. – Prawo pocztowe (Dz.U. z 2012 r. poz. 1529). W takim przypadku decyzję umarzającą postępowanie pozostawia się w aktach sprawy, a organ jest nią związany od chwili wydania. W przypadku gdy kwota podatku nie przekracza 100 zł, podatek jest płatny jednorazowo w terminie płatności pierwszej raty.
Co ciekawe, wprowadzono fakultatywność w odniesieniu do poboru przez gminy opłat: targowej, miejscowej i uzdrowiskowej. Zmiana uwzględnia okoliczność, że w niektórych jednostkach ww. opłaty mają marginalne znaczenie, a ich pobór generuje niemałe koszty, które gminy z uwagi na obligatoryjny charakter opłat zmuszone są ponosić.
Projektowane zmiany w ustawie o ochronie przyrody mają na celu uproszczenie postępowania dotyczącego wydawania zezwoleń na usunięcie drzew lub krzewów, dodatkowo przewidują obniżenie opłat za ich usunięcie, jak również kar administracyjnych za brak wymaganego zezwolenia lub zgłoszenia, ponadto rozszerzają katalog sytuacji, w których usunięcie drzew lub krzewów nie będzie wymagało uzyskania zezwolenia. W świetle przytoczonego wcześniej wyroku Trybunału Konstytucyjnego ostateczny kształt tych unormowań nie jest jeszcze przesądzony.