Uzasadnienie

Wyrokiem z 10.3.2016 r. SA we W. oddalił apelację organu rentowego od wyroku SO w O. z 19.5.2015 r. w sprawie z odwołania ubezpieczonej Alicji G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O. o wysokość emerytury.

W sprawie ustalono, że ubezpieczona (urodzona 9.10.1947 r.) od dnia ukończenia 55. roku życia (9.10.2002 r.) pobierała emeryturę, której wysokość została ustalona według wskaźnika wysokości podstawy wymiaru wynoszącego 89,22%. Ubezpieczona od 1.12.2008 r. do chwili obecnej jest zatrudniona na podstawie stosunku pracy w Przedsiębiorstwie Eweliny S. w T. Decyzją z 8.2.2013 r. organ rentowy dokonał przeliczenia emerytury pobieranej przez ubezpieczoną w ten sposób, że przy ustalaniu wysokości świadczenia uwzględnił 44 lata i trzy miesiące okresów składkowych oraz dziewięć miesięcy okresów nieskładkowych. W dniu 25.11.2014 r. ubezpieczona złożyła w organie rentowym wniosek o przyznanie jej prawa do obliczenia emerytury według tzw. nowych zasad, a więc tych, które dotyczą ogółu ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. Decyzją z 12.12.2014 r., będącą przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie, organ rentowy odmówił uwzględnienia tego wniosku, powołując się na okoliczność, że wnioskodawczyni pobiera emeryturę na mocy decyzji wydanej przed 1.1.2009 r., po osiągnięciu zaś powszechnego wieku emerytalnego (60 lat), 9.10.2007 r., nie kontynuowała ubezpieczenia w rozumieniu przepisów emerytalno-rentowych, ale rozpoczęła je ponownie z dniem 1.12.2008 r.

Sąd I instancji zmienił decyzję organu rentowego i przyznał ubezpieczonej „prawo do wyliczenia emerytury na podstawie art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, poczynając od 1.11.2014 r.”. Zasadniczym motywem takiego rozstrzygnięcia było ustalenie, że emerytura wyliczona w oparciu o art. 55 w zw. z art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 1383 ze zm., dalej jako: EmRentyFUSU) jest dla ubezpieczonej korzystniejsza niż świadczenie dotychczas przez nią pobierane. Zdaniem sądu I instancji okoliczność, że wnioskodawczyni pobierała wcześniejszą emeryturę (od 2002 r.) nie stoi na przeszkodzie w obliczeniu jej emerytury na nowo, według „kapitałowych” zasad, w następstwie osiągnięcia przez nią powszechnego wieku emerytalnego. W ocenie sądu I instancji ubezpieczona spełniła wszystkie warunki wymagane przez art. 55 w zw. z art. 26 EmRentyFUSU, wobec czego złożony przez nią wniosek o przyznanie emerytury na podstawie art. 27 EmRentyFUSU należało uwzględnić. W apelacji od wyroku sądu I instancji organ rentowy zarzucił naruszenie art. 55 w zw. z art. 26 EmRentyFUSU oraz błędne ustalenia faktyczne w zakresie odnoszącym się do „kontynuowania” przez wnioskodawczynię ubezpieczenia społecznego po ukończeniu przez nią powszechnego wieku emerytalnego.

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia oddalającego apelację organu rentowego sąd odwoławczy w całości podzielił ustalenia faktyczne sądu I instancji i uznał je za własne, jak również podtrzymał jego ocenę prawną. Uzupełniająco zaś wskazał, że kryteria „nowego wyliczenia emerytury” zostały przez ustawodawcę jasno sprecyzowane w treści art. 55 EmRentyFUSU. Wbrew odmiennym twierdzeniom organu rentowego ubezpieczona spełniła wszystkie wymienione w tym przepisie warunki uprawniające ją do wyliczenia na nowo emerytury, a to:

1) 9.10.2007 r. osiągnęła powszechny wiek emerytalny (60 lat), czyli spełniła przesłanki nabycia prawa do emerytury na podstawie art. 27 EmRentyFUSU;

2) 25.11.2014 r. wystąpiła z wnioskiem o emeryturę (o ponowne wyliczenie emerytury) oraz

3) emerytura wnioskodawczyni, wyliczona według zasad zawartych w art. 26 w zw. z art. 55 EmRentyFUSU, jest wyższa od emerytury, którą dotychczas pobierała w wysokości obliczonej zgodnie z art. 53 EmRentyFUSU.

Zdaniem sądu II instancji regulacja wynikająca z art. 55 EmRentyFUSU nie określa konkretnego terminu, w jakim ubezpieczony powinien kontynuować ubezpieczenia społeczne po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego. Z tej okoliczności należy wnosić, że dla skutecznego ubiegania się o wyliczenie emerytury na podstawie o art. 55 EmRentyFUSU nie jest konieczne kontynuowanie przez ubezpieczonego zatrudnienia bezpośrednio po osiągnięciu wieku emerytalnego ani też nie jest wymagana w jego przypadku ciągłość zatrudnienia. Liczy się tylko sam fakt podlegania ubezpieczeniom społecznym po osiągnięciu przez wnioskodawcę powszechnego wieku emerytalnego, a ten warunek ubezpieczona spełniała. Według sądu odwoławczego, zważywszy na wyjątkowość regulacji zawartej w art. 55 EmRentyFUSU, nie zachodzą podstawy, aby można było rozszerzać katalog przesłanek uprawniających do przeliczenia emerytury i wymagać od ubezpieczonych, aby spełniali inne, dodatkowe, warunki niewymienione w art. 55 EmRentyFUSU, a właśnie w tym kierunku – w istocie – zmierzają zarzuty formułowane przez organ rentowy.

Od wyroku sądu II instancji organ rentowy wniósł skargę kasacyjną, w której zarzucił błędną wykładnię art. 55 EmRentyFUSU przez stwierdzenie, iż warunek „kontynuowania ubezpieczeń emerytalnych i rentowych po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego” spełnia osoba, która w chwili osiągnięcia tego wieku nie pozostawała w ubezpieczeniu. W uzasadnieniu podstawy kasacyjnej organ wskazał, że ubezpieczona ani w dacie ukończenia powszechnego wieku emerytalnego, ani bezpośrednio po niej nie podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, a więc nie kontynuowała tych ubezpieczeń w rozumieniu art. 55 EmRentyFUSU, co jest konsekwencją faktu, że pozostawała w zatrudnieniu do 2001 r., po czym podjęła kolejne zatrudnienie dopiero w grudniu 2008 r. Według organu ponowne, późniejsze, podjęcie zatrudnienia, po ukończeniu przez ubezpieczonego powszechnego wieku emerytalnego, nie wypełnia dyspozycji normy prawnej określonej w art. 55 EmRentyFUSU, natomiast przesłankę obliczenia emerytury na podstawie art. 26 EmRentyFUSU (do którego odsyła art. 55) należy łączyć z kontynuowaniem (ciągłością) ubezpieczeń po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego, a nie tylko z samym podleganiem ubezpieczeniom społecznym. Organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie odwołania oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sądowi II instancji sprawy do ponownego rozpoznania.

W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczona wniosła o oddalenie skargi w całości jako merytorycznie bezzasadnej i zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 55 EmRentyFUSU ubezpieczonemu spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27 EmRentyFUSU, który kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po 31.12.2008 r., może być obliczona emerytura na podstawie art. 26 EmRentyFUSU, jeżeli jest wyższa od obliczonej zgodnie z art. 53 EmRentyFUSU. Przywołana regulacja wprowadza możliwość obliczenia emerytury dla niektórych osób urodzonych przed 1.1.1949 r. według „nowych” (kapitałowych) zasad, stosowanych – z założenia – tylko względem ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. Przedmiotowe uprawnienie przysługuje ubezpieczonym urodzonym przed 1.1.1949 r., którzy po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego nadal pozostawali (pozostają) w stosunkach ubezpieczenia społecznego (są objęci ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi), legitymują się stażem emerytalnym (okresami składkowymi i nieskładkowymi) w wymiarze co najmniej 20 lat (w przypadku kobiet) albo 25 lat (w odniesieniu do mężczyzn), a wniosek o emeryturę złożyli po 31.12.2008 r.

Ponadto skorzystanie przez ubezpieczonego z możliwości, o której stanowi art. 55 EmRentyFUSU, wchodzi w rachubę tylko wówczas, gdy emerytura obliczona według „nowych” reguł okaże się wyższa od emerytury wyliczonej według zasad, które dotyczą ogółu ubezpieczonych urodzonych przed 1.1.1949 r. Tytułem uzupełnienia należy wskazać, że emerytura dla tej ostatniej grupy osób – w myśl generalnej dyrektywy przyjętej w art. 53 ust. 1 EmRentyFUSU – jest obliczana jako suma trzech składników wymienionych w tym przepisie:

1) odsetka kwoty bazowej (stanowiącej równowartość przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego roku kalendarzowego, pomniejszonego o składki na ubezpieczenia społeczne finansowane przez ubezpieczonych),

2) odsetka podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych oraz

3) odsetka podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych (formuła zdefiniowanego świadczenia).

Tymczasem w przypadku ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. wysokość emerytury ustala się według wartości składek zgromadzonych na ich koncie oraz średniej dalszej długości trwania życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego (formuła zdefiniowanej składki).

W swoim dotychczasowym orzecznictwie SN wskazywał, że unormowanie wynikające z art. 55 EmRentyFUSU w pewnym sensie „zrównuje” sytuację prawną osób urodzonych przed 1.1.1949 r. z sytuacją ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. Tak więc gdy osoby urodzone przed 1.1.1949 r. nabyły prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym albo uzyskały prawo do tzw. emerytury wcześniejszej, to po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego mogą złożyć wniosek o ustalenie prawa do emerytury obliczanej według art. 26 EmRentyFUSU. W związku z tym uznano, że jeśli zachodzą przesłanki obliczenia emerytury przysługującej ubezpieczonemu urodzonemu przed 1.1.1949 r., który kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, a z wnioskiem o przyznanie emerytury wystąpił po 31.12.2008 r., to organ rentowy jest zobowiązany do wyliczenia emerytury zarówno według zasad dotychczasowych (art. 27 w zw. z art. 53), jak i nowych (art. 26 w zw. z art. 55), a następnie przyznania uprawnionemu świadczenia w wysokości wyższej – zgodnie z zasadą korzystności (por. wyrok z 7.11.2013 r., II UK 143/13, OSNAPiUS Nr 10/2014, poz. 148). Osoba pobierająca emeryturę przyznaną i obliczoną niezgodnie z wnioskiem emerytalnym (wadliwie) na podstawie dotychczasowych zasad nie traci z tego tytułu prawa do ustalenia emerytury według metody „kapitałowej” (w wysokości korzystniejszej niż świadczenie dotychczas przez nią pobierane), jeśli zostały spełnione przesłanki określone w art. 55 EmRentyFUSU. Jest to konsekwencją faktu, że emeryt, który po ustaleniu i pobraniu emerytury był czynny zawodowo i z tego tytułu kontynuował obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne i rentowe, zachował status ubezpieczonego spełniającego warunki do uzyskania najkorzystniejszego wymiaru należnego mu świadczenia, w tym do jego obliczenia metodą „kapitałową” (por. wyrok z 4.9.2013 r., II UK 23/13, OSNAPiUS Nr 6/2014, poz. 85).

Zasadnicze znaczenie dla zastosowania art. 55 EmRentyFUSU w okolicznościach konkretnego przypadku należy przypisać konieczności legitymowania się przez osobę wymienioną w tym przepisie statusem ubezpieczonego. Z kolei ubezpieczonym jest osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a także osoba, która przed dniem wejścia w życie EmRentyFUSU podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników (art. 4 pkt 13 EmRentyFUSU). Należy przy tym zaznaczyć, że status ubezpieczonego zachowują także osoby, które przeszły na emeryturę, jeżeli po nabyciu prawa do tego świadczenia nadal podlegały ubezpieczeniom społecznym – obowiązkowo lub dobrowolnie. Jednak, aby możliwe było „wejście” osoby urodzonej przed 1.1.1949 r. do nowego, „kapitałowego”, systemu obliczania emerytur, konieczne jest – według ustawodawcy – „kontynuowanie” przez tę osobę pozostawania w ubezpieczeniu i wstrzymanie się z realizacją nabytego prawa do czasu, kiedy nowe reguły zaczną obowiązywać. Innymi słowy, regulację wynikającą z art. 55 EmRentyFUSU należy traktować jako tę, która – pod ściśle określonymi warunkami – gwarantuje uprawnienie do przeliczenia emerytury przyznanej na podstawie art. 27 EmRentyFUSU, tym wszystkim ubezpieczonym, którzy w dalszym ciągu, po uzyskaniu statusu emeryta, opłacają składki na ubezpieczenia społeczne, przez co pomnażają wartość składek zewidencjonowanych na ich koncie (por. wyrok z 20.9.2017 r., I UK 339/16, Legalis).

W związku z powyższym w uzasadnieniu uchwały SN z 4.7.2013 r. (II UZP 4/13, OSNP Nr 21–22/2013, poz. 257) sprecyzowano, że w przypadku ubezpieczonych będących pracownikami użyte w treści art. 55 EmRentyFUSU sformułowanie „kontynuował ubezpieczenie” jest tożsame z wyrażeniem „nie rozwiązał stosunku pracy”, jakkolwiek nie ma w tym wypadku znaczenia, czy pracownik-ubezpieczony w ogóle wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury (wcześniejszej lub w obniżonym wieku). W kolejnych orzeczeniach, jakie zapadały w sprawach o zbliżonym charakterze, SN – w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem – konsekwentnie łączył przesłankę „kontynuowania ubezpieczenia” z jego dalszym, nieprzerwanym, zatrudnieniem. Zdaniem SN warunek „kontynuowania ubezpieczenia” jest spełniony tylko wtedy, gdy w dacie ukończenia powszechnego wieku emerytalnego ubezpieczony pozostawał w ubezpieczeniu emerytalnym i kontynuował to ubezpieczenie bez żadnej przerwy (por. uzasadnienia wyroków z 19.3.2014 r., I UK 345/13, MoPr Nr 8/2014, s. 442; z 18.9.2014 r., I UK 27/14, Legalis; z 6.4.2016 r., II UK 78/15, OSNP Nr 11/2017, poz. 151, i z 8.3.2017 r., II UK 755/15, MoPr Nr 7/2017, s. 387). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę w pełni aprobuje ten kierunek wykładni, w związku z czym przyjął, że warunkiem obliczenia emerytury na zasadach wynikających z art. 26 w zw. z art. 55 EmRentyFUSU jest w szczególności kontynuowanie ubezpieczeń społecznych (obowiązkowo lub dobrowolnie) po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, co w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem w istocie oznacza „nierozwiązanie dotychczasowego stosunku pracy”.

Wzmocnieniem zaprezentowanego poglądu jest odwołanie się do treści art. 108 ust. 1 EmRentyFUSU, w którym ustawodawca posłużył się zwrotem „jeżeli po dniu, od którego przyznano emeryturę (…), emeryt podlegał ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, wysokość świadczenia ulega ponownemu ustaleniu (…)”. Reguły wykładni językowo-logicznej wymagają, aby nadawać odmienne znaczenia różnym pojęciom wykorzystywanym w obrębie tego samego aktu normatywnego. Tak więc konfrontacja zwrotu „podlegał ubezpieczeniom (…) po dniu” zawartego w przywołanej jednostce redakcyjnej z wyrażeniem „kontynuował ubezpieczenia po osiągnięciu wieku” (art. 55 EmRentyFUSU) skłania do wniosku, że o ile istnieje możliwość zastosowania normy prawnej wyrażonej w art. 108 ust. 1 EmRentyFUSU względem osoby, która rozpoczęła stosunek ubezpieczenia społecznego po dniu wskazanym w tym przepisie, o tyle zwrot językowy, jakim posłużono się przy konstrukcji art. 55 EmRentyFUSU, wskazuje na okresowy i ciągły charakter podlegania ubezpieczeniom społecznym (podleganie ubezpieczeniom powinno rozpocząć się nie później niż w dniu osiągnięcia przez ubezpieczonego wieku emerytalnego i musi trwać po tej dacie). A contrario, osoba, która nie podlegała ubezpieczeniom społecznym w dniu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego i nie kontynuowała ich po tej dacie, lecz przystąpiła do ubezpieczeń dopiero w późniejszym czasie (rozpoczęła ubezpieczenia po osiągnięciu wieku emerytalnego), nie spełnia jednej z kilku kumulatywnych przesłanek, które w myśl art. 55 EmRentyFUSU warunkują prawną możliwość ubiegania się o wyliczenie emerytury wedle metody „kapitałowej”.

Powyższe stanowisko zyskuje aprobatę również w świetle analizy ekonomicznej wyników zestawienia sposobów obliczania emerytury, określonych w art. 26 oraz 53 EmRentyFUSU, przy uwzględnieniu – w obydwu wariantach – tych samych parametrów (stażu ubezpieczeniowego i podstawy wymiaru składek) i przyjęciu założenia o korzyściach wynikających z faktu legitymowania się przez osobę uprawnioną do emerytury stosunkowo długim stażem ubezpieczeniowym. W praktyce okazuje się, że „kapitałowa” metoda obliczania emerytury jest korzystniejsza jedynie dla osób, które podlegały ubezpieczeniom społecznym przez dość długi czas i jednocześnie odprowadzały wysokie składki na ubezpieczenie emerytalne. W przeciwnym razie, a więc w przypadku osób, które takich warunków nie spełniają, emeryturą korzystniejszą (wyższą) jest świadczenie obliczone według formuły „zdefiniowanego świadczenia”, czyli na zasadach wynikających z art. 53 EmRentyFUSU.

Przenosząc powyższe uwagi na grunt niniejszej sprawy, wypada zatem w pełni zgodzić się z organem rentowym, który trafnie zarzucił kwestionowanemu wyrokowi sądu II instancji naruszenie art. 55 EmRentyFUSU. Tę samą uwagę należy także odnieść do orzeczenia sądu I instancji, mocą którego doszło do zmiany decyzji organu rentowego. W świetle ustaleń faktycznych poczynionych w analizowanej sprawie, niespornych między stronami i wiążących SN w postępowaniu kasacyjnym (art. 39813 § 2 KPC), ubezpieczona nie kontynuowała ubezpieczeń społecznych w dacie osiągnięcia przez nią powszechnego wieku emerytalnego (9.10.2007 r.). Wynika to z faktu, że po ustaniu pierwszego zatrudnienia, co nastąpiło przed rokiem 2002 r. (wówczas ubezpieczona nabyła prawo do emerytury w obniżonym wieku, wynoszącym 55 lat), kolejne zatrudnienie, z którym łączy się stosunek ubezpieczenia społecznego, rozpoczęła dopiero w grudniu 2008 r., czyli po kilkunastu miesiącach, jakie minęły od ukończenia przez nią powszechnego wieku emerytalnego (60 lat). W tej sytuacji ubezpieczona nie mogła skutecznie ubiegać się o ponowne obliczenie emerytury w trybie przewidzianym w art. 55 EmRentyFUSU. Decyzja odmowna, jaka została wydana w tym przedmiocie, znajdowała zatem uzasadnienie faktyczne oraz prawne.

Z powołanych wyżej względów SN uwzględnił skargę kasacyjną i zgodnie z wnioskiem organu rentowego orzekł reformatoryjnie o uchyleniu wyroku sądu II instancji i zmianie poprzedzającego go wyroku sądu I instancji przez oddalenie odwołania ubezpieczonej (art. 39816 KPC).

Z kolei mając na uwadze sytuację osobistą i majątkową ubezpieczonej oraz okoliczność, że spór między stronami ograniczał się do sposobu wykładni nieprecyzyjnych przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, których treść może nasuwać uzasadnione wątpliwości wśród ubezpieczonych, SN na mocy art. 102 KPC postanowił zwolnić ubezpieczoną z obowiązku zwrotu organowi rentowemu poniesionych przez niego kosztów postępowania kasacyjnego.