Powództwo opozycyjne a ustawowe wprowadzenie odsetek maksymalnych

Waldemar K. wystawił Barbarze G. fakturę na kwotę ponad 950 zł z odsetkami za zwłokę w wysokości 1% dziennie. Wyrokowi zaocznemu zasądzającemu od dłużniczki żądaną przez wierzyciela kwotę oraz odsetki umowne w wysokości 1% dziennie do dnia zapłaty nadano rygor natychmiastowej wykonalności. Następnie nadano mu klauzulę wykonalności na rzecz małżonka Barbary G. z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością ustawową małżeńską. Wierzyciel próbował wyegzekwować nieuiszczoną należność, jednak egzekucja została umorzona z powodu bezskuteczności.

Dłużniczka i jej mąż wnieśli o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w stosunku do powodów w zakresie w jakim dotyczy on odsetek umownych w wysokości 1% dziennie. Powodowie podali, że po powstaniu tytułu wykonawczego weszła w życie ustawa z 7.7.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2005 r. Nr 157, poz. 1316; dalej jako: ZmKCU), którą w art. 359 KC dodano § 2¹ określający wysokość odsetek maksymalnych na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP, co stanowi zdarzenie uniemożliwiające egzekwowanie zobowiązania w rozumieniu art. 840 § 1 KPC. Powodowie podnieśli, że postanowienie umowne zastrzegające nadmierne odsetki jest nieważne.

Pozwany twierdził, że powództwo jest nieuzasadnione, bowiem w chwili zawierania umowy i wydawania wyroku nie obowiązywał przepis art. 359 § 2¹ KC. Zgodnie z art. 5 ZmKCU, jej przepisy stosuje się do czynności prawnych dokonanych po jej wejściu w życie, a tym samym wprowadzona zmiana nie może być traktowana jako zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane.

Sąd I instancji oddalił powództwo. Zgodnie z art. 840 § 1 KPC dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, m.in. jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było z mocy ustawy niedopuszczalne. W ocenie sądu, wejście w życie nowych przepisów prawnych, w świetle których inaczej zostały unormowane sporne zagadnienia rozstrzygnięte prawomocnym tytułem wykonawczym nie jest w rozumieniu art. 840 § 1 KPC zdarzeniem uzasadniającym pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, chyba że nowy przepis wyraźnie stwierdza wygaśnięcie wcześniej ustalonych zobowiązań (zob. wyrok SN z 11.10.1972 r., II CR 385/72, niepubl.). Zgodnie z przepisami intertemporalnymi zawartymi w art. 5 ZmKCU, przepisy ustawy stosuje się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu w życie. Zarówno zmieniony przepis, jak i przepisy ustawy go wprowadzającej nie stwierdzały, w sposób wyraźny, wygaśnięcia wcześniej ustalonych zobowiązań, co stanowiłoby zdarzenie uzasadniające pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.

Sąd odkreślił, że powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności nie może prowadzić do ponownego merytorycznego rozpoznania sprawy zakończonej prawomocnym orzeczeniem – wyrokiem zaocznym. W toku procesu na podstawie art. 840 KPC nie może dojść do ponownego badania istoty stosunku cywilnoprawnego, który łączył strony i badania okoliczności wskazanych jako podstawa faktyczna powództwa. W konsekwencji nie może być przedmiotem rozpoznania sama kwestia adekwatności świadczenia umownego czy zastrzeżenia przez wierzyciela nadmiernych odsetek, która mogła być badana tylko w postępowaniu głównym, prawomocnie już rozstrzygniętym. Sąd w toku niniejszego postępowania nie mógł badać czy zastrzeżenie odsetek w wysokości 1% na dzień jest zgodne z zasadami współżycia społecznego bądź czy nie stanowią one ukrytej ratalnej kary umownej.

Sąd II instancji rozpoznając apelację doszedł do przekonania, że możliwe jest rozważenie zasadności powództwa odnośnie odsetek należnych od 20.2.2006 r. czyli momentu wejścia w życie nowelizacji. Sąd I instancji ustalił, że różnica między odsetkami umownymi a ustawowymi za okres od 20.2.2006 r. do dnia wniesienia pozwu wyniosła niemal 39 tys. zł (odsetki ustawowe za ten okres wyniosłyby tylko ponad 1200 zł). Powództwo w zakresie żądania pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego co do odsetek do 19.2.2006 r. uznano za bezzasadne z przyczyny braku wzorca ustawowego odnośnie odsetek maksymalnych z czynności prawnej.

W związku z tym sąd przedstawił SN pytanie prawne o następującej treści: „Czy zmiana stanu prawnego w zakresie odsetek maksymalnych (art. 359 § 2¹ KC) i nieuwzględnienie tej zmiany przez strony stosunku cywilno-prawnego może być podstawą powództwa opozycyjnego w ramach podstawy z art. 840 § 1 pkt 2 KPC, jeśli zarówno czynność prawna, z której wynika obowiązek zapłaty odsetek umownych, jak i tytuł egzekucyjny pochodzą sprzed 20.2.2006 r.?”.

Sąd zanim postanowił zwrócić się z zagadnieniem prawnym do SN, rozważał czy strona znajdująca się w takiej sytuacji prawnej jak powodowa ma jakieś inne możliwości prawne poza powództwem opozycyjnym, uznając, że nie, ponieważ wzruszenie prawomocnego wyroku sądu zasądzającego odsetki 1% dziennie, nie będzie możliwe ani w drodze przepisów o wyzysku (art. 388, art. 388 § 2 KC), ani przez wznowienie postępowania (art. 408 KPC).

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że powództwo opozycyjne, skierowane przeciw tytułowi wykonawczemu, którym jest prawomocne orzeczenie sądowe, nie może służyć ponownemu merytorycznemu rozpoznaniu sprawy. Z tego względu zmiana stanu prawnego po powstaniu tytułu egzekucyjnego będącego orzeczeniem sądowym lub po zamknięciu rozprawy poprzedzającej jego wydanie nie stanowi podstawy powództwa opozycyjnego tylko z tego powodu, że według nowych regulacji prawnych należałoby odmiennie ocenić zagadnienia, które są rozstrzygnięte tym orzeczeniem, a tym samym inaczej przesądzić kwestię istnienia zobowiązania. Może być jednak tak, że nowe regulacje prawne wyraźnie retroaktywnie odnoszą się do określonych zobowiązań stwierdzonych tytułami wykonawczymi albo ingerują na przyszłość w stwierdzone takimi tytułami zobowiązania, w szczególności zobowiązania do świadczeń powtarzających się lub zobowiązania, których treścią są – działające na przyszłość – nakazy albo zakazy określonego zachowania się dłużnika. W takich przypadkach zmiana stanu prawnego kwalifikuje się jako zdarzenie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 KPC, gdyż nie chodzi wtedy o ponowną ocenę – według nowych regulacji – zagadnień rozstrzygniętych prawomocnym orzeczeniem, lecz o oddziaływanie takiej zmiany na istnienie albo możność egzekwowania zobowiązania, które zostało stwierdzone w tym orzeczeniu.

Sąd Najwyższy przychylając się do stanowiska, że regulacja wprowadzona na mocy nowelizacji dotyczyła nie tylko odsetek kapitałowych, lecz także odsetek za opóźnienie (zob. wyrok SN z 6.12.2007 r., IV CSK 320/07, Legalis), podkreślił, iż zasadniczym celem nowelizacji była eliminacja z obrotu nadmiernych, lichwiarskich odsetek, grożących „pętlą zadłużenia”. W ocenie SN, art. 5 ZmKCU nie musi być uznany za wyczerpującą regulację intertemporalną, gdy odróżni się od siebie czynność prawną jako zdarzenie prawne będące źródłem stosunku prawnego od tego stosunku prawnego. Można wówczas przyjąć, że art. 5 nowelizacji przesądza jedynie, że czynności prawne dokonywane od 20.2.2006 r. poddane były reżimowi jej przepisów, podczas gdy czynności prawne dokonane wcześniej temu reżimowi nie podlegały. Odrębną jednak kwestią jest reżim prawny stosunków prawnych wynikających z czynności prawnych dokonanych przed 20.2.2006 r., zastrzegających określone w nich odsetki. SN uznał, że zasadne jest pomocnicze odwołanie do reguł intertemporalnych wywodzonych z ustawy z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.; dalej jako: PWKC). Obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie wynika z niewykonania zobowiązania pieniężnego w terminie, w związku z czym punktem odniesienia winien być art. XLIX § 3 PWKC. Uznając każdy kolejny dzień niewykonania zobowiązania pieniężnego za odrębne zdarzenia oznaczające poszczególne wypadki niewykonania zobowiązania, wywieść należy z art. XLIX § 3 PWKC regułę, że prawem właściwym dla odsetek za opóźnienie powinno być prawo obowiązujące w dniu, za który należą się odsetki. W wypadku odsetek za opóźnienie każdy kolejny dzień opóźnienia jest okresem, za który należą się odsetki. W rezultacie w stosunkach prawnych, które powstały przed 20.2.2006 r., od tego dnia należały się odsetki nie wyższe niż odsetki maksymalne, wprowadzone nowelizacją, choćby strony zastrzegły odsetki wyższe.

Sąd Najwyższy uznał, że wejście w życie nowelizacji spowodowało, iż zobowiązania zapłaty odsetek za opóźnienie, które stwierdzone były wcześniej tytułami wykonawczymi, w zakresie, w którym odsetki te przekraczały wysokość wprowadzonych nowelizacją odsetek maksymalnych (art. 359 § 2¹ KC), wygasły i od tego dnia należały się tylko odsetki maksymalne (art. 359 § 2² KC). W związku z tym wejście w życie nowelizacji w tym zakresie stanowiło zdarzenie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 KPC, mogące uzasadniać powództwo opozycyjne.