Postanowienie wstępne w postępowaniu o ustanowienie służebności przesyłu

Piotr B. wystąpił do sądu domagając się od „P.” S.A. – dystrybutora gazu, wynagrodzenia za przebiegający przez jego działkę podziemny gazociąg i możliwość dostępu do niego w celu konserwacji. Sąd I instancji uwzględnił żądanie, co do zasady, bez wyliczania wynagrodzenia. Na mocy art. 318 KPC, sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione w zasadzie, może wydać wyrok wstępny tylko co do samej zasady, co do spornej zaś wysokości żądania – zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie. W razie zarządzenia dalszej rozprawy, wyrok co do wysokości żądania, jak również rozstrzygnięcie co do kosztów może zapaść dopiero po uprawomocnieniu się wyroku wstępnego.

Sąd II instancji przedstawił SN pytanie prawne o następującej treści: „Czy w postępowaniu o ustanowienie służebności przesyłu dopuszczalne jest wydanie na podstawie art. 318 § 1 KPC w zw. z art. 13 § 2 KPC postanowienia wstępnego o uznaniu żądania ustanowienia tej służebności za usprawiedliwione?”.

W ocenie sądu, za dopuszczalnością stosowania takiego rozwiązania przemawiają względy ekonomii procesowej, stanowiące najpełniejsze uzasadnienie instytucji wyroku wstępnego. Możliwe jest uznanie, że każdy przypadek, w którym da się wyodrębnić co najmniej dwie fazy orzekania, lub też co najmniej dwa wzajemnie zależne zagadnienia, spełnia wymagania odpowiadające „zasadzie” i „wysokości”. W takim przypadku można opowiadać się za przyznaniem kryterium „zasady” tej kwestii, która ma szczególnie istotne znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnięcia o żądaniu głównym.

Jednocześnie sąd wskazał na brak regulacji odpowiadającej art. 567 § 2, art. 618 § 1 i art. 685 KPC albo przepisom pozakodeksowym, w których wprost określono możliwość wstępnego orzekania w sprawach o ustanowienie służebności przesyłu. Dodatkowo podkreśla się, że rozwiązanie przyjęte w art. 318 § 1 KPC stanowi istotny wyjątek od zasady całościowego orzekania o przedmiocie postępowania i może prowadzić do zakłócenia sprawności postępowania. Sąd II instancji wskazał również na orzecznictwo SN, w którym wyłączono wydawanie postanowień wstępnych w sprawach nieprocesowych, m.in.: w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, o sposób zniesienia współwłasności oraz o sposób dokonania działu spadku

W uzasadnieniu pytania prawnego wyjaśniono, że dopuszczalność wydania wyroku wstępnego zależna jest od precyzyjnego rozdzielenia sfery zasady od sfery wysokości. Orzeczenie wstępne unormowane w art. 318 § 1 KPC ma charakter orzeczenia ustalającego w sprawie o zasądzenie, podczas gdy sprawa o ustanowienie służebności przesyłu nie podlega tak klarownemu podziałowi, a sama służebność nie jest świadczeniem podlegającym „stopniowaniu”, „mierzeniu” lub „ważeniu”, co jest cechą świadczeń pieniężnych lub dotyczących rzeczy zamiennych. Sąd wskazał, że można ją porównać do sprawy o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, w której wydanie wyroku wstępnego jest niedopuszczalne (zob. wyrok SN z 4.2.2000 r., II CKN 738/98, OSNC Nr 7–8/2000, poz. 146).

Dopuszczając wydanie postanowienia wstępnego o uznaniu żądania ustanowienia służebności przesyłu za usprawiedliwione w zasadzie SN wskazał, że sądy powinny korzystać z tej instytucji wyjątkowo, biorąc pod uwagę zasady ekonomii. Uwzględnienie żądania, co do zasady, ma charakter konstytutywny, zatem oprócz ekonomii należy uwzględnić także i celowość zastosowania tej instytucji; sądy nie powinny nagminnie z niej korzystać.