Postanowienie sądu, jako fakt prawotwórczy stwierdzający istnienie obligatoryjności obrony oskarżonego

Opis stanu faktycznego

Wyrokiem z 3.3.2017 r. Sąd Rejonowy w Z. uznał oskarżonego M.S. za winnego tego, że:

1) w okresie od 29.6.2016 r. do 4.7.2016 r. w Z. działając w krótkich odstępach czasu i w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadził M. i P.K. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w wysokości 3700 zł, przez wprowadzenie ich w błąd, co do tego, że posiada uprawnienia psychologa dziecięcego oraz zamierza przyprowadzić terapię z synem M. i P.K., a w przypadku rezygnacji z terapii wystawi na ich temat negatywne opinie, w oparciu o które różne instytucje podejmą w stosunku do nich działania, to jest czynu z art. 286 § 1 KK w zw. z art. 12 KK i na podstawie art. 286 § 1 KK wymierzył mu karę 8 miesięcy pozbawienia wolności;

2) 4.7.2016 r. w Z. zabrał w celu przywłaszczenia pieniądze w kwocie 2500 zł na szkodę M. i P.K., to jest czynu z art. 278 § 1 KK i na podstawie tego przepisu wymierzył mu karę 5 miesięcy pozbawienia wolności.

Na podstawie art. 85 § 1 i 2 KK i art. 86 § 1 KK połączył kary jednostkowe i jako karę łączną orzekł 8 miesięcy pozbawienia wolności. Na podstawie art. 46 § 1 KK orzekł wobec oskarżonego obowiązek naprawienia szkody przez zapłatę na rzecz pokrzywdzonych M. i P.K. kwoty 6200 zł.

Wyrok zaskarżył obrońca oskarżonego zarzucając błąd w ustaleniach faktycznych naruszający dyspozycje art. 7 KPK, art. 410 KPK, a także art. 167 KPK, w zw. z art. 202 KPK, art. 192 § 2 KPK i art. 1 § 3 KK przez błędne jego zastosowanie i art. 30 KK przez brak zastosowania. Oskarżony natomiast swojej apelacji podważał zasadność ustaleń faktycznych.

Apelacje oskarżonego i jego obrońcy rozpoznał Sąd Okręgowy w Z., który wyrokiem z 12.10.2017 r., utrzymał zaskarżony nimi wyrok w mocy.

Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła kasacją obrońca skazanego, podnosząc zarzuty rażącego naruszenia przepisów postępowania, mające istotny wpływ na treść zapadłego rozstrzygnięcia, a mianowicie art. 79 § 1 pkt 3 KPK w zw. z art. 439 § 1 pkt 10 KPK; art. 169 § 2 KPK; art. 202 § 1 KPK; art. 366 § 1 KPK; art. 5 § 2 KPK.

Podnosząc powyższe zarzuty obrońca wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Z. Ponadto zawarła wniosek o wstrzymanie wykonania orzeczenia.

Prokurator w pisemnej odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez obrońcę skazanego od wyroku Sądu Okręgowego w Z. z 12.10.2017 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w Z. z 3.3.2017 r.:

1) na podstawie art. 439 § 1 pkt 10 KPK w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK oraz art. 79 § 3 KPK uchylił zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w Z. i sprawę przekazał temu sądowi do ponownego rozpoznania;

2) zasądził od Skarbu Państwa na rzecz adw. M.Z.-K. – Kancelaria Adwokacka w Z. kwotę 1180 zł i 80 gr., w tym 23% podatku VAT, tytułem wynagrodzenia za sporządzenie i wniesienie kasacji oraz obronę wykonywaną z urzędu na rozprawie kasacyjnej i kwotę 1017 zł i 92 gr tytułem poniesionych wydatków.

Uzasadnienie SN

Sąd Najwyższy wskazał, że przepis art. 536 KPK określając granice rozpoznania kasacji, które stanowią wskazane w niej zarzuty oraz zakres zaskarżenia, równocześnie wprowadza trzy wyjątki od tej zasady. Oznacza to, że w ich przypadku rozpoznający kasację Sąd Najwyższy jest każdorazowo obligowany z urzędu sprawdzić – poza tak oznaczonymi granicami kasacji – czy te stanowiące je sytuacje procesowe in concreto nie zaistniały. Jednym z takich przepisów, który musi być zawsze „w polu” przeprowadzanej – wobec danego orzeczenia – kontroli kasacyjnej jest art. 439 KPK. Oznacza to, że sąd kasacyjny za każdym razem musi dokonać kontroli skargi kasacyjnej także w kontekście uchybień wymienionych w art. 439 KPK. Czyniąc to w rozpoznawanej sprawie należało stwierdzić wystąpienie w toku postępowania toczącego się przed Sądem Rejonowym bezwzględnej przesłanki odwoławczej wskazanej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Doszło bowiem wówczas do naruszenia przepisu art. 79 § 1 pkt 3 i 4 oraz § 3 KPK.

Uchybienie to zaistniało w następujących zaszłościach procesowych.

28.9.2016 r. prowadzący w niniejszej sprawie postępowanie przygotowawcze prokurator dopuścił dowód z opinii dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, celem ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego oraz tego, czy tempore criminis był on w pełni poczytalny. To postanowienie dowodowe było spowodowane przede wszystkim stwierdzonym faktem uprzedniego, trzykrotnego skazania M.S. za przestępstwa przeciwko mieniu w warunkach art. 31 § 2 KK i jego deklaracjami w odniesieniu do przebytych i aktualnie leczonych przez niego schorzeń psychicznych.

W związku z ujawnieniem się tych wątpliwości, co do poczytalności (wówczas jeszcze) podejrzanego prokurator wnioskiem z 28.9.2016 r. zwrócił się do Prezesa Sądu Rejonowego w Z. o wyznaczenie M.S. obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK i art. 81 § 1 KPK. Na wniosek prokuratora zarządzeniem z 3.10.2016 r. referendarz sądowy, na podstawie przywołanych przepisów, wyznaczył podejrzanemu obrońcę z urzędu w osobie adw. A.S. Następnie, biegli psychiatrzy opracowali opinię, w której stwierdzili pełną poczytalność M.S. w czasie popełnienia zarzucanych mu czynów, a także jego zdolność do brania udziału w toczącym się przeciwko niemu postępowaniu. Biegli zaopiniowali, że jest on w stanie prowadzić swoją obronę w sposób samodzielny i rozsądny. Mając na względzie treść tej opinii prokurator skierował 21.11.2016 r. do sądu wniosek o zwolnienie obrońcy z urzędu z jego obowiązków, na podstawie art. 79 § 4 KPK. Referendarz sądowy 24.11.2016 r. wydał zarządzenie o „cofnięciu obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 4 KPK”, odtąd, przez cały czas trwania postępowania przed Sądem Rejonowym oskarżony nie miał obrońcy ani z urzędu, ani z wyboru. Dopiero po wydaniu przez Sąd Rejonowy 3.3.2017 r. wyroku, na wniosek oskarżonego skierowany do tego Sądu o wyznaczenie obrońcy z urzędu, zarządzeniem referendarza z 5.4.2017 r. wyznaczono oskarżonemu obrońcę z urzędu w osobie adw. M.Z.-K., która od tej chwili przez trwające postępowanie odwoławcze była jego obrońcą.

Przede wszystkim Sąd Rejonowy nie dostrzegł tych powinności, które na Sądzie tym, mocą art. 79 § 4 KPK, ciążyły. To jest wydania postanowienia sądu stwierdzającego brak obowiązkowego udziału obrońcy („sąd orzeka”) i zarządzenia lub postanowienia prezesa sądu albo sądu w przedmiocie zwolnienia obrońcy z urzędu („Prezes sądu albo sąd zwalnia”). Zaniechanie wydania tych wymaganych decyzji i równoczesny brak obowiązkowego udziału obrońcy w dalszym postępowaniu w sytuacji opisanej w przepisie art. 79 § 4 KPK skutkowało zaistnieniem uchybienia wskazanego w treści art. 439 § 1 pkt 10 KPK w zw. z art. 79 § 3 KPK i w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK.

Opisywane uchybienie było także następstwem wydania zarządzenia o zwolnieniu obrońcy z urzędu przez referendarza sądowego. Referendarz sądowy może wydawać postanowienia i zarządzenia, ale tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 93a KPK). Ustawa określa, że referendarz sądowy może wydawać zarządzenie o wyznaczeniu obrońcy z urzędu w sytuacjach określonych w art. 78 § 1 lub 1a, art. 79 § 1 i 2 oraz w art. 80 KPK (art. 81 § 1 i 2 KPK). Przepis art. 81 § 1 i 2 KPK stanowi, że referendarz „wyznacza” obrońcę, tym samym nie przyznaje mu kompetencji do wydania decyzji „w przedmiocie wyznaczenia” obrońcy. Mając na uwadze przywołaną treść art. 93a KPK, o tym, że referendarz sądowy może wydawać zarządzenia lub postanowienia tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie, stwierdzić należy, że art. 79 § 4 KPK nie daje mu – i to w sposób jednoznaczny – uprawnienia do wydania zarządzenia o zwolnieniu obrońcy z urzędu. Przepis ten przewiduje, że to „prezes sądu albo sąd zwalnia obrońcę z jego obowiązków”. W tej sytuacji – niezależnie od przedstawionych powyżej uwarunkowań implikowanych pozostałą treścią art. 79 § 4 KPK – stwierdzić należy, że zarządzenie referendarza z 24.11.2016 r. o zwolnieniu z obowiązków wyznaczonego wcześniej oskarżonemu obrońcy z urzędu nie mogło być procesowo skuteczne. Oznacza to, że skoro powodem ustanowienia tego obrońcy były względy wskazane w art. 79 § 1 pkt 3 KPK, to jego udział w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego, był obowiązkowy (art. 79 § 3 KPK). Tak, w ocenianym przypadku jednak nie było, co także doprowadziło do wystąpienia wskazanej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK bezwzględnej przesłanki procesowej. Następstwem tego jest (nakazana wprost w tym przepisie) konieczność uchylenia zaskarżonego kasacją wyroku Sądu Odwoławczego, który opisanego uchybienia nie dostrzegł, a także utrzymanego jego wyrokiem w mocy wyroku Sądu Rejonowego, który jest tym uchybieniem bezpośrednio dotknięty, powodując w konsekwencji przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi.