Ustawa reguluje status obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium RP bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa oraz obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu działań wojennych przybyli na terytorium RP. Zakres podmiotowy ustawy obejmuje także nieposiadającego obywatelstwa ukraińskiego małżonka obywatela Ukrainy, o ile przybył on na terytorium RP bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa.

Możliwość udzielania pomocy, w tym finansowej społecznościom lokalnym i regionalnym innych państw

Na mocy art. 73 PomocUkrainaU ustawodawca znowelizował art. 10 SamGminU, dodając w nim ust. 3, zgodnie z którym – gminy, związki międzygminne oraz stowarzyszenia JST mogą udzielać pomocy, w tym pomocy finansowej społecznościom lokalnym i regionalnym innych państw. Podstawą udzielenia tej pomocy jest uchwała organu stanowiącego gminy, związku międzygminnego lub właściwego organu statutowego stowarzyszenia JST.

Analogiczne rozwiązania wprowadzono do SamPowiatU, poprzez dodanie ust. 2 do art. 7a (pomocy mogą udzielać powiaty, związki i stowarzyszenia powiatów) oraz do SamWojU, poprzez dodanie ust. 2 do art. 8a (pomocy mogą udzielać województwa).

Regulacje te umożliwią udzielanie bezpośredniej pomocy przez JST, w tym o charakterze finansowym, w szczególności tzw. miastom i gminom partnerskim.

Warunkiem udzielenia pomocy jest podjęcie uchwały w tej sprawie przez organ stanowiący JST i zaplanowanie określonych wydatków w planie wydatków budżetu (w tym zakresie należy oczekiwać zmian w przepisach dotyczących klasyfikacji budżetowej).

Nadanie numeru PESEL

Ustawa przewiduje nadanie obywatelom Ukrainy, których pobyt na terytorium RP uznaje się za legalny na podstawie przepisów PomocUkrainaU, numeru PESEL, o którym mowa w art. 15 EwidLU. Wnioski w tej sprawie składa się w siedzibie dowolnego organu wykonawczego gminy. Ustawa przewiduje także możliwość realizacji przedmiotowego zadania poza siedzibą urzędu gminy.

Ustawa wymaga, by do składanego wniosku została załączona fotografia, spełniająca wymogi określone w art. 29 DowodyU. W związku z tym obowiązkiem, zgodnie z art. 5 ust.1 PomocUkrainaU, organ wykonawczy gminy może zapewnić obywatelom Ukrainy, których pobyt na terytorium RP uznaje się za legalny na podstawie przepisów PomocUkrainaU, możliwość nieodpłatnego wykonania ww. fotografii. Realizacja powyższego jest zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej.

Do zamówień publicznych niezbędnych do realizacji ww. zadania nie stosuje się przepisów PrZamPubl, o czym stanowi art. 8 w zw. z art.12 ust.6 i 7 PomocUkrainaU, niezbędne jest jednak wypełnienie określonych obowiązków informacyjnych (art. 12 ust. 7 PomocUkrainaU).

Należy również wskazać, że zgodnie z art. 7 PomocUkrainaU, minister właściwy do spraw informatyzacji może dokonać zakupu sprzętu komputerowego oraz usług dla gmin niezbędnych do realizacji zadań związanych z nadawaniem numeru PESEL. Zakupiony sprzęt może być przekazany gminom nieodpłatnie.

Pomoc obywatelom Ukrainy ze strony jednostek samorządu terytorialnego i ich związków

Zgodnie z art. 12 ust. 4 i 5 PomocUkrainaU, jednostki samorządu terytorialnego, związki JST lub związki metropolitalne – z własnej inicjatywy i w zakresie posiadanych środków, mogą zapewnić pomoc obywatelom Ukrainy. Zakres pomocy określa w uchwale organ stanowiący JST lub związku, a formy i tryb udzielania pomocy określa właściwy organ wykonawczy.

Pomoc może dotyczyć (art. 12 ust. 1 PomocUkrainaU):

  • zakwaterowania;
  • zapewnienia całodziennego wyżywienia zbiorowego;
  • zapewnienia transportu do miejsc, o których mowa powyżej, między tymi miejscami lub do ośrodków prowadzonych przez Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców lub do miejsc, w których obywatelom Ukrainy udzielana jest opieka medyczna;
  • finansowania przejazdów środkami transportu publicznego oraz specjalistycznego transportu przeznaczonego dla osób z niepełnosprawnością w szczególności do miejsc lub pomiędzy miejscami, o których mowa powyżej;
  • zapewnienia środków czystości i higieny osobistej oraz innych produktów.

Podjęcie uchwały przez właściwy organ stanowiący nie jest obowiązkiem tego organu, co jednoznacznie wskazuje ustawodawca, mówiąc że pomoc jest udzielana z własnej inicjatywy i w zakresie posiadanych środków. Podjęcie uchwały ma ten skutek, że kreuje nowe zadanie własne JST albo związku, przy czym podmioty te same wyznaczają zakres tego zadania. W konsekwencji zadanie finansowane jest ze środków własnych. Podjęcie uchwały umożliwia jednocześnie JST i związkom przyjmowanie darowizn od innych podmiotów z przeznaczeniem na realizację ujętych w omawianej uchwale działań (pomoc obywatelom Ukrainy), co przed wejściem w życie PomocUkrainaU było przedmiotem wątpliwości.

Co ważne również, art. 98 PomocUkrainaU, sankcjonuje udzielenie pomocy, w tym finansowej, poczynając od 24.2.2022 r., stanowiąc że – w okresie od dnia 24.2.2022 r. jednostki samorządu terytorialnego, związki JST, stowarzyszenia JST oraz związek metropolitalny mogą udzielać pomocy obywatelom Ukrainy i wsparcia społecznościom lokalnym i regionalnym innych państw, w tym również poprzez wydatkowanie środków finansowych.

Przepis ten znajdzie jednak zastosowanie w sytuacji, w której organy stanowiące,
o których mowa w art. 12 ust. 4 PomocUkrainaU podejmą uchwały o zakresie pomocy dla obywateli Ukrainy.

Do zamówień publicznych niezbędnych do zapewnienia pomocy objętej uchwałą organu stanowiącego JST, związku JST lub związku metropolitalnego nie stosuje się przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych. Niezbędne jest jednak wypełnienie przez zamawiającego obowiązków informacyjnych wskazanych w art. 12 ust.7 PomocUkrainaU.

Polecenia wojewody

W związku z realizacją zadań, o których mowa w art. 12 ust. 1 PomocUkrainaU (patrz wyżej), wojewoda – stosowanie do art. 12 ust. 10 PomocUkrainaU – może wydawać polecenia obowiązujące m.in. organy JST, samorządowe osoby prawne oraz samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Według art. 12 ust.11 i 12 PomocUkrainaU, polecenia są wydawane w drodze decyzji administracyjnej i podlegają natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia i nie wymagają uzasadnienia. Polecenia te mogą być uchylane i zmieniane, jeżeli przemawia za tym interes społeczny lub słuszny interes strony.

W odniesieniu do JST zadania realizowane w wykonaniu przedmiotowych poleceń mają status zadań z zakresu administracji rządowej (art. 12 ust. 16 PomocUkrainaU).

Zlecanie zadań na rzecz organizacji pozarządowych

W sytuacji podjęcia przez organ stanowiący JST, związku JST lub związku metropolitalnego uchwały w sprawie zakresu pomocy udzielanej na rzecz obywateli Ukrainy (patrz uwagi powyżej) zadania w tym zakresie mogą być również zlecane na rzecz organizacji pozarządowych i zrównanych z nimi podmiotów, na podstawie przepisów PożPubWolontU. W art. 12 ust. 8 PomocUkrainaU ustawodawca zniósł w takim przypadku obowiązek ogłoszenia otwartego konkursu ofert. Nakazał jednocześnie stosować odpowiednio przepisy art. 43, art. 47, art. 151 i art. 221 ust.1 – 3 FinPubU, z tą różnicą, że tryb postępowania o udzielenie dotacji na zadania określone w art. 221 ust. 2 FinPubU, sposób jej rozliczania oraz sposób kontroli wykonywania zleconego zadania publicznego określa, w drodze zarządzenia lub uchwały, organ wykonawczy JST, związku JST lub związku metropolitalnego – mając na względzie zapewnienie jawności postępowania o udzielenie dotacji i jej rozliczenia.

Dodatkowo należy też wskazać, że w art. 12 ust. 9 PomocUkrainaU zniesiony został obowiązek organizowania konkursów, o których mowa w art. 14 ust. 1 ZdrPublU w celu powierzenia realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego. Oczywiście, chodzi o sytuację, w której organ stanowiący JST, związku JST lub związku metropolitalnego podjął uchwałę w sprawie zakresu pomocy dla obywateli Ukrainy.

Wypłata świadczenia pieniężnego na rzecz podmiotów zapewniających zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy

Zgodnie z art. 13 PomocUkrainaU, każdemu podmiotowi, w szczególności osobie fizycznej prowadzącej gospodarstwo domowe, który zapewni zakwaterowanie i wyżywienie obywatelowi Ukrainy może być przyznane na jego wniosek świadczenie pieniężne z tego tytułu nie dłużej niż za okres 60 dni, z możliwością przedłużenia tego okresu w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Maksymalną wysokość świadczenia przysługującego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy oraz warunki przyznawania tego świadczenia i przedłużania jego wypłaty określiła Rada Ministrów w rozporządzeniu z 15.3.2022 r. (Dz. U. z 2022 r., poz. 605), wypełniając delegację z art. 13 ust. 3 PomocUkrainaU. Stosownie do przepisów rozporządzenia – wysokość świadczenia ustala się
w kwocie 40 zł za osobę dziennie. Kwota ta może być podwyższona przez wojewodę
w przypadku:

1) zapewniania zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy przed dniem wejścia w życie ustawy;

2) gdy podmiotem zapewniającym zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy jest jednostka organizacyjna, osoba prawna albo przedsiębiorca.

Świadczenie jest przyznawane na podstawie wniosku, o którym mowa w art. 13 ust. 1 PomocUkrainaU, za okres faktycznego zapewniania zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy, nie dłużej niż za okres 60 dni i jest wypłacane z dołu. Wniosek jest rozpatrywany w terminie miesiąca od dnia jego złożenia w urzędzie gminy. Gmina może uzależnić przyznanie lub wypłatę świadczenia od weryfikacji warunków zakwaterowania i wyżywienia. Weryfikacji dokonują upoważnieni pracownicy urzędu gminy. Świadczenie nie przysługuje, jeżeli warunki zakwaterowania i wyżywienia zagrażają życiu lub zdrowiu ludzi, lub gdy we wniosku podano nieprawdę.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres wypłaty świadczenia, za zgodą wojewody, może zostać przedłużony na okres dłuższy niż 60 dni.

Zadania związane z wypłatą świadczenia są zadaniami z zakresu administracji rządowej zleconymi gminie, co oznacza że środki na ich realizację zabezpiecza wojewoda (art. 13 ust. 2 PomocUkrainaU).

Fundusz Pomocy w ramach Banku Gospodarstwa Krajowego

Doświadczenia związane z finansowaniem działań związanych z przeciwdziałaniem epidemii COVID-19 zostały wykorzystane na gruncie przepisów PomocUkrainaU. Ustawodawca utworzył bowiem Fundusz Pomocy w celu finansowania lub dofinansowania realizacji zadań na rzecz pomocy Ukrainie, w szczególności obywatelom Ukrainy dotkniętym konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy, w tym zadań realizowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak i poza nim. Fundusz ten utworzony został w Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK), a wypłaty ze środków Funduszu są realizowane na podstawie dyspozycji wypłaty składanej do Banku przez Prezesa Rady Ministrów.

Beneficjentami środków z Funduszu Pomocy mogą być także JST. Zgodnie z art. 14 ust. 14 i 15 PomocUkrainaU – jednostki samorządu terytorialnego gromadzą środki z Funduszu na wydzielonym rachunku dochodów i przeznaczają je na wydatki w ramach planu finansowego tego rachunku. Wójt (burmistrz, prezydent miasta), zarząd powiatu oraz zarząd województwa dysponują środkami oraz opracowują plan finansowy dla rachunku.

Analogicznie jak w przypadku Funduszu Przeciwdziałania COVID-19 należy uznać, że wsparcie z Funduszu Pomocy jest dochodem budżetu JST, a plan finansowy wydzielonego rachunku nie jest elementem uchwały budżetowej. Wstępnie można założyć, że dofinansowanie ze środków Funduszu Pomocy powinno dotyczyć tych JST, w których została podjęta uchwała o zakresie pomocy dla obywateli Ukrainy (art. 12 ust. 4 PomocUkrainaU).

Stosownie do art. 14 ust. 19 PomocUkrainaU, po zakończeniu roku budżetowego organy wykonawcze JST przedkładają organowi stanowiącemu JST informację o wykonaniu planu finansowego rachunku.

Jednorazowe świadczenie pieniężne

Zgodnie z przepisami art. 31 PomocUkrainaU, obywatelowi Ukrainy, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie PomocUkrainaU i który został wpisany do rejestru PESEL, przysługuje pomoc w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 zł na osobę, przeznaczonego na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe. Organem właściwym w sprawach jednorazowego świadczenia pieniężnego jest wójt, burmistrz, prezydent miasta właściwy ze względu na miejsce pobytu danej osoby (z możliwością upoważnienia innych osób, np. pracownika urzędu albo kierownika ośrodka pomocy społecznej). Wniosek o wypłatę jednorazowego świadczenia pieniężnego składa osoba uprawniona, jej przedstawiciel ustawowy, opiekun tymczasowy albo osoba sprawująca faktyczną pieczę nad dzieckiem.

Przyznanie przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta jednorazowego świadczenia pieniężnego nie wymaga wydania decyzji. Odmowa przyznania jednorazowego świadczenia pieniężnego wymaga wydania decyzji.

Wypłata jednorazowego świadczenia pieniężnego jest zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej, realizowanym przez gminy, w związku z czym – jednorazowe świadczenie pieniężne i koszty jego obsługi są finansowane z budżetu państwa. Koszty obsługi, wynoszą 2% kwoty przeznaczonej na wypłatę jednorazowego świadczenia.

Niezależnie od wskazanego świadczenia przepisy PomUkrU przewidują, że obywatelowi Ukrainy przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny i który został wpisany do rejestru PESEL, mogą być przyznawane świadczenia pieniężne i niepieniężne, na zasadach i w trybie ustawy z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej. Obywatel Ukrainy ubiegający się o świadczenia z pomocy społecznej składa oświadczenie o sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej.
W postępowaniu o przyznanie świadczeń nie przeprowadza się rodzinnego wywiadu środowiskowego, chyba że powstaną wątpliwości co do treści ww. oświadczenia. Do udzielania świadczeń właściwa jest gmina miejsca pobytu osoby ubiegającej się o te świadczenia.

Wsparcie z budżetu państwa dodatkowych zadań oświatowych

Ustawodawca przewidział, że w 2022 r. w celu wsparcia JST w realizacji dodatkowych zadań oświatowych związanych z kształceniem, wychowaniem i opieką nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny:

1) rezerwa części oświatowej subwencji ogólnej, o której mowa w art. 28 ust. 2 DochSamTerytU, może ulec zwiększeniu o środki pochodzące z budżetu państwa;

2) jednostki samorządu terytorialnego mogą otrzymać środki z Funduszu Pomocy (art. 50 PomocUkrainaU).

W związku z realizacją dodatkowych zadań oświatowych związanych z kształceniem, wychowaniem i opieką nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, ustawa przewiduje możliwość tworzenia innych lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych podporządkowanych szkołom lub przedszkolom. Zasady i tryb tworzenia wskazanych innych lokalizacji określają przepisy art. 51 PomocUkrainaU.

Artykuł 52 PomocUkrainaU wskazuje z kolei, że JST, na terenie której zapewnia się kształcenie, wychowanie i opiekę nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, może zorganizować tym dzieciom i uczniom bezpłatny transport do miejsca, w którym zapewnia się im kształcenie, wychowanie i opiekę. W przypadku zorganizowania tego transportu JST jest obowiązana w czasie przewozu zapewnić opiekę dzieciom korzystającym z wychowania przedszkolnego oraz uczniom, którym zapewniono kształcenie, wychowanie i opiekę w szkole podstawowej dla dzieci i młodzieży.

Zmiany w gospodarce finansowej jednostek samorządu terytorialnego

W celu optymalnej realizacji zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa ustawodawca wprowadził nowe rozwiązania w zakresie przepisów dotyczących gospodarki finansowej JST. Dotyczą one:

  • zniesienia 50% limitu kosztów działalności dla wysokości dotacji udzielanych
    z budżetu na rzecz zakładów budżetowych, które realizują ww. zadania;
  • zmian w sposobie ustalania relacji określonej w art. 242 ustawy o finansach publicznych. Zgodnie z art. 110 ust. 1 i 2 PomocUkrainaU, ustalając relację, o której mowa w art. 242 ww. ustawy, planowane wydatki bieżące pomniejsza się o planowane wydatki bieżące ponoszone w celu realizacji zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa w części, w jakiej nie są one finansowane środkami publicznymi otrzymanymi przez jednostkę na ten cel. Ocena spełnienia zasady określonej w art. 242 ustawy następuje z uwzględnieniem wykonanych wydatków bieżących pomniejszonych o wykonane wydatki bieżące poniesione w celu realizacji zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa w części, w jakiej nie były one finansowane środkami publicznymi otrzymanymi przez jednostkę na ten cel.
  • zmian w sposobie ustalania relacji, o której mowa w art. 243 FinPubU. Ustalając bowiem relację spłaty zobowiązań na rok 2023 i lata kolejne, wydatki bieżące budżetu JST podlegają pomniejszeniu o wydatki bieżące poniesione w celu realizacji zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa w części, w jakiej nie są one finansowane środkami publicznymi otrzymanymi przez jednostkę na ten cel (art. 110 ust. 3 PomocUkrainaU);
  • nowych kompetencji dla organów wykonawczych JST. Stosownie do art. 111 PomocUkrainaU, w celu realizacji zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, organ stanowiący JST może upoważnić wójta (burmistrza, prezydenta miasta), zarząd powiatu lub zarząd województwa do: 1) dokonania zmian w planie dochodów i wydatków budżetu JST, w tym dokonywania przeniesień wydatków między działami klasyfikacji budżetowej; 2) dokonywania czynności, o których mowa w art. 258 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy o finansach publicznych; 3) dokonywania zmian w wieloletniej prognozie finansowej oraz w planie wydatków budżetu JST związanych z wprowadzeniem nowych inwestycji lub zakupów inwestycyjnych przez jednostkę, o ile zmiana ta nie pogorszy wyniku budżetu tej jednostki;
  • uchylenia stosowania – w zakresie udzielenia z budżetu państwa dotacji dla JST na dofinansowanie zadań własnych bieżących i inwestycyjnych związanych z pomocą Ukrainie, w szczególności obywatelom Ukrainy dotkniętym konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy – art. 128 ust. 2 FinPubU oraz art. 42 ust. 3 DochSamTerytU. Wskazane przepisy limitują wysokość otrzymywanych przez JST dotacji (art. 20 pkt 6 PomocUkrainaU).