Nowe widełki wiekowe młodocianego na gruncie ustawy z 26.6.1976 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.; dalej: KP) wchodzą w życie po 9 latach oczekiwania, mimo że od 1.9.2016 r. cofnięto reformę obowiązkowego wieku szkolnego z 7 do 6 lat, a 1.1.2017 r. wprowadzono nową strukturę szkolnictwa, uruchamiając likwidację gimnazjów do 1.9.2019 r. Obniżenie dolnej granicy wiekowej miało natomiast związek z poprzednimi regulacjami w tych obszarach. Nie to będzie jednak problemem pracodawców. Utrudnienia spowoduje jednoczesne funkcjonowanie w przepisach dolnej granicy wiekowej: 15. i 16. lat. Wywoła je także zapowiedź Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (odpowiedź z 31.7.2018 r.; Dziennik Gazeta Prawna z 9.8.2018 r.):

– o braku planów w kwestii wykorzystania nowej delegacji ustawowej do wydania rozporządzenia o tym, kiedy wolno zatrudniać młodych poniżej 15. roku życia, którzy ukończyli lub nie ukończyli ośmioletniej szkoły podstawowej,

– jedynie analizy przepisów, w których występuje wciąż wiek 16. lat, w tym o pracach wzbronionych, bez deklaracji ich nowelizacji.

W związku z tym poniżej przedstawiamy, jak od 1.9.2018 r. będzie wyglądało zatrudnianie młodocianych do czasu przeprowadzenia odpowiednich nowelizacji.

Obszary, w których od 1.9.2018 r. stosuje się zawsze wiek młodocianego: 15-18 lat

1. Ogólne warunki zatrudnienia: młodociany musi ukończyć ośmioletnią szkołę podstawową (do 1.9.2017 r. było to gimnazjum) oraz przedstawić świadectwo lekarskie, które stwierdza, że praca danego rodzaju nie zagraża jego zdrowiu (art. 191 § 1 KP). Oba wymogi obejmują umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego i wykonywania prac lekkich.

2. Zatrudnienie w celu przygotowania zawodowego: podstawowa forma, gdy młodociany nie ma kwalifikacji zawodowych. Umowa o pracę musi być zawarta na czas nieokreślony, a na określony – jeśli pracodawca zatrudnia w celu nauki zawodu większą liczbę takich osób niż wynika to z jego potrzeb. Jej celem może być nauka zawodu (maksymalnie 36 miesięcy z kilkoma wyjątkami) lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy (od 3 do 6 miesięcy). Umowa ma określać: rodzaj przygotowania zawodowego, czas trwania i miejsce jego odbywania, sposób dokształcania teoretycznego (branżowa szkoły I stopnia albo ośrodek dokształcania i doskonalenia zawodowego lub dokształcanie teoretyczne we własnym zakresie pracodawcy).

3. Badania profilaktyczne: obowiązkiem pracodawcy będzie kierowanie młodocianego na badanie wstępne przed dopuszczeniem do pracy, a także badania okresowe i kontrolne w czasie zatrudnienia. Jeżeli z orzeczenia lekarskiego po ich przeprowadzeniu będzie wynikało, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego, pracodawca musi zmienić jej rodzaj, a gdy nie ma takiej możliwości, niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić młodocianemu takich możliwości – wypłacić odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.

4. Urlop wypoczynkowy i bezpłatny: pracodawca udzieli urlopu wypoczynkowego w czasie ferii szkolnych w wymiarze:

– 12 dni (pierwszy urlop), do których młodociany nabywa prawo z upływem 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy,

– 26 dni (kolejny urlop), do których młodociany nabywa prawo z upływem roku pracy (sumowane z pierwszym urlopem),

– 20 dni w roku kalendarzowym, w którym młodociany kończy 18 lat, jeżeli prawo do urlopu uzyskał przed zakończeniem tego wieku.

Na wniosek młodocianego ucznia szkoły dla pracujących, pracodawca musi udzielić mu w okresie ferii szkolnych urlopu bezpłatnego w wymiarze nieprzekraczającym łącznie z urlopem wypoczynkowym – 2 miesięcy.

5. Wynagrodzenie: pracodawca obliczy je w stosunku procentowym do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale, obowiązującego od pierwszego dnia następnego miesiąca po ogłoszeniu przez GUS. Stosunek procentowy wynosi dla młodocianego w pierwszym roku nauki zawodu i podczas przyuczenia do wykonywania określonej pracy – minimum 4%, w drugim roku nauki – minimum 5%, w trzecim roku nauki – minimum 6%.

6. Rozwiązanie umowy: pracodawca postępuje zgodnie z ogólnymi zasadami KP dla umów na czas nieokreślony, z tym że wypowiedzenie będzie mógł złożyć tylko w razie:

– niewypełniania przez młodocianego obowiązków wynikających z umowy o pracę lub obowiązku dokształcania się, pomimo stosowania wobec niego środków wychowawczych,

– ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,

– reorganizacji zakładu pracy uniemożliwiającej kontynuowanie przygotowania zawodowego,

– stwierdzenia nieprzydatności młodocianego do pracy, w zakresie której odbywa przygotowanie zawodowe.

Przy wypowiedzeniu umowy o pracę w celu nauki zawodu, pracodawca zawiadamia przedstawiciela ustawowego młodocianego lub jego opiekuna oraz szkołę, jeżeli młodociany dokształca się w szkole, a także izbę rzemieślniczą (jeżeli pracodawcą jest rzemieślnik), w celu umożliwienia młodocianemu kontynuowania nauki zawodu w dotychczasowym lub pokrewnym zawodzie.

Obszary, w których po 1.9.2018 r. wiek młodocianego może wynosić 15-18 lat lub 16-18 lat

1. Czas pracy w celu przygotowania zawodowego: nie może przekraczać 6 godzin na dobę dla młodocianego do 16. roku życia, a powyżej – 8 godzin i co ważne, z racji utrzymania poprzedniej granicy dolnej po 1.9.2018 r. – do czasu zmiany regulacji – nie zaleca się wprowadzania 8 godzin pracy dla osób do 15. roku życia. Obniżona granica wiekowa obejmuje natomiast obowiązek zapewnienia 30-minutowej przerwy w pracy, gdy dobowy wymiar czasu pracy młodocianego jest dłuższy niż 4,5 godziny, ponieważ tutaj występuje jedynie określenie „młodocianego” bez konkretyzacji wieku dolnego. Od 15. roku życia młodocianego pracodawca będzie musiał także stosować zakaz pracy w porze nocnej i godzinach nadliczbowych, a także zapewniać mu odpoczynek dzienny w wymiarze minimum 14 godzin, a tygodniowy – 48 godzin (w tym niedziela).

2. Prace wzbronione: zakaz zatrudniania młodocianych od 15. do 18. roku życia przy pracach wymienionych w wykazie ustalonym przez Radę Ministrów w rozporządzeniu. Z powodu braku zmiany delegacji ustawowej i zachowania (przynajmniej na dzień obecny) rozporządzenia wydanego przez rząd w 2004 r. (później nowelizowanego), posługującego się wiekiem 16. lat w stosunku do młodocianego, należy przyjąć, że pracodawca stosuje ten akt prawny do młodocianych w wieku 16-18 lat. Tak samo powinien postępować wobec zakładowych wykazów prac wzbronionych i prac, których wykonywanie jest dozwolone jedynie w celu odbycia przygotowania zawodowego, ponieważ podstawą ich opracowania jest to rozporządzenie.

3. Umowa o pracę przy wykonywaniu prac lekkich: zasadniczo pracodawca będzie mógł zawierać takie umowy z młodocianym od 15. do 18. roku życia. Nie musi także zmieniać zakładowego wykazu takich prac, o ile nie ma w nim zapisanych widełek wiekowych młodocianego w wersji obowiązującej do 1.9.2018 r. Ma także w przypadku młodocianych w wieku 15-18 lat obowiązek stosowania maksymalnie:

– 12-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, a w dniu uczestniczenia w zajęciach szkolnych – 2 godzinnego,

– 7 godzin na dobę i 35 godzin w tygodniu – w okresie ferii szkolnych wymiar czasu pracy młodocianego to maksymalnie.

Gdy młody pracownik nie ukończy 16. lat, pracodawca będzie zmuszony jednak w stosunku do niego wciąż przestrzegać 6-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy, ponieważ w tym zakresie nie nastąpiła (na razie) nowelizacja przepisu.

Zatrudnianie dzieci poniżej 15 i 16 lat

1. Zakaz z wyjątkami: Od 1.9.2018 r. będzie obowiązywał zakaz zatrudniania osoby, która nie ukończyła 15. lat. Z powodu zapowiedzi resortu pracy o nieskorzystaniu z delegacji ustawowej do wydania nowego rozporządzenia, w którym zostaną określone odstępstwa od tej reguły i milczenia co do statusu dotychczasowego aktu wykonawczego, trzeba przyjąć, że pozostaje w mocy rozporządzenie z 2002 r. W jego treści występuje jednak 16 lat jako dolna granica wiekowa młodocianego, w związku z czym pracodawca powinien jej przestrzegać.

2. Praca w wybranych instytucjach: wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16. roku życia jest dozwolone wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna tego dziecka, a także zezwolenia właściwego inspektora pracy. Ta granica wiekowa jest utrzymana po 1.9.2018 r.

Prace nad nowelizacją

Trwają prace nad przeniesieniem z aktu wykonawczego do KP zasad zatrudniania młodocianych w roku kalendarzowym, w którym kończą 15 lat i 18 lat. W obu przypadkach ma być to możliwe na warunkach przewidzianych dla młodocianych. Tak zakłada art. 4 projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo oświatowe i ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (numer w wykazie prac legislacyjnych: UD 398).