Przedmiotowa ustawa reguluje sprawy z zakresu pomocy społecznej, prawa rodzinnego i opiekuńczego, postępowania cywilnego, postępowania w sprawach nieletnich. W aspekcie organizacyjnym ustawa dotyka obowiązków pracowników systemu pieczy zastępczej, obowiązków jst, a także zadań oświatowych. Po dwóch latach funkcjonowania nowych przepisów okazało się, że jest konieczna korekta niektórych mechanizmów. Ustawa z 25.7.2014 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2014 r. poz. 1188) dokonała następujących zmian:
1) wprowadzenie możliwość tworzenia przez gminę centrum administracyjnego zapewniającego wspólną obsługę prowadzonych placówek wsparcia dziennego, 2) doprecyzowanie zasad ochrony danych osobowych, 3) zmniejszenie liczy rodzin, z którymi może pracować asystent rodziny, 4) przedłużenie okresu, w jakim placówki wsparcia dziennego są zobowiązane osiągnąć odpowiednie standardy sanitarne i bezpieczeństwa pożarowego, 5) rozszerzenie uprawnień nadzorczych wojewody, 6) wprowadzenie przepisu wprost zezwalającego na finansowania placówek wsparcia dziennego z dochodów z opłat za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych, 7) przedłużenie możliwości finansowania jst w wykonywaniu zadań wynikających z ustawy na podstawie programów prowadzonych przez MPiPS. Nowe przepisy, poza nielicznymi wyjątkami, weszły w życie z 19.9.2014 r. Wspólna obsługa ekonomiczno-administracyjna i organizacyjna placówek wsparcia dziennego
Nowelizacja ustawy wprowadziła możliwość tworzenia przez gminę centrum administracyjnego zapewniającego wspólną obsługę ekonomiczno-administracyjną prowadzonych przez gminę placówek wsparcia dziennego (nowododany art. 18a). Rozwiązanie to ma na celu obniżenie kosztów administracyjnych po stronie samorządu gminnego w przypadku prowadzenia przez gminę kilku placówek wsparcia dziennego. Kierownikiem podmiotu, który zapewnia wspólną obsługę, może być osoba, która spełnia wymagania kwalifikacyjne kierownika placówki wsparcia dziennego. W przypadku zapewnienia na podstawie art. 18a ustawy wspólnej obsługi ekonomiczno-administracyjnej i organizacyjnej placówek wsparcia dziennego placówką wsparcia dziennego kieruje kierownik podmiotu, który zapewnia tę obsługę, przy pomocy wyznaczonego w poszczególnych placówkach wsparcia dziennego wychowawcy (art. 25 ust. 1a). Jednocześnie w nowododawanym art. 25 ust. 1b wprowadzono rozwiązanie, że w przypadku prowadzenia więcej niż jednej placówki wsparcia dziennego przez podmiot niepubliczny, placówkami tymi może kierować jeden kierownik przy pomocy wyznaczonego w poszczególnych placówkach wsparcia dziennego wychowawcy.
Ochrona danych osobowych
W poprzednim stanie prawnym art. 7 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej uprawniał podmioty realizujące zadania w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej do przetwarzania, w zakresie określonym w ustawie, danych osobowych osób oraz członków ich rodzin, korzystających ze świadczeń określonych w ustawie. Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych zwracał uwagę, że przepis art. 7 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w obecnym kształcie jest niezgodny ustawą z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.). Znowelizowany przepis art. 7 wprost przesądza, że zbieranie danych osobowych osób, do których stosuje się ustawę o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, oraz członków ich rodzin w zakresie niezbędnym do realizacji zadań wynikających z tej ustawy (w tym danych dotyczących pochodzenia rasowego lub etnicznego, poglądów politycznych, przekonań religijnych lub filozoficznych, przynależności wyznaniowej, partyjnej lub związkowej, stanu zdrowia, kodu genetycznego, nałogów, życia seksualnego, skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym) nie powoduje po stronie podmiotów realizujących zadnia wynikające z ustawy obowiązku informowania, o którym mowa w art. 25 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych. Zgodnie bowiem z art. 25 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych w przypadku zbierania danych osobowych nie od osoby, której one dotyczą, administrator danych jest obowiązany poinformować tę osobę, bezpośrednio po utrwaleniu zebranych danych, o:
1) adresie swojej siedziby i pełnej nazwie, a w przypadku gdy administratorem danych jest osoba fizyczna – o miejscu swojego zamieszkania oraz imieniu i nazwisku, 2) celu i zakresie zbierania danych, a w szczególności o odbiorcach lub kategoriach odbiorców danych, 3) źródle danych, 4) prawie dostępu do treści swoich danych oraz ich poprawiania, 5) uprawnieniach wynikających z art. 32 ust. 1 pkt 7 i 8 ustawy o ochronie danych osobowych tj. wniesienia pisemnego, umotywowanego żądania zaprzestania przetwarzania danych ze względu na szczególną sytuację oraz wniesienia sprzeciwu wobec przetwarzania danych w przypadkach, gdy administrator danych zamierza je przetwarzać w celach marketingowych lub wobec przekazywania jej danych osobowych innemu administratorowi danych.
Dodatkowo art. 7 ust. 3 zobowiązuje podmioty i osoby realizujące zadania w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej do zachowania w tajemnicy informacji o osobach, do których stosuje się ustawę, oraz członkach ich rodzin, w tym informacji o udzielonej tym osobom pomocy i świadczeniach.
Standardy sanitarne i bezpieczeństwa pożarowego
Z dniem 4.9.2015 r. wejdzie w życie nowy przepis art. 18b, stosownie do którego placówka wsparcia dziennego może być prowadzona w lokalu, który będzie spełniał wymagania lokalowe i sanitarne zawarte w przepisach rozporządzenia ministra właściwego do spraw rodziny wydanego porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia. Spełnienie wymagań sanitarnych będzie potwierdzane pozytywną opinią komendanta powiatowego (miejskiego) Państwowej Straży Pożarnej oraz pozytywną opinią właściwego państwowego inspektora sanitarnego, wydanymi w drodze decyzji administracyjnej.
W zakresie wymagań lokalowych i sanitarnych do placówek wsparcia dziennego, które powstały dotychczas na mocy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zastosowanie znajdą przepisy dotychczasowe – przepis przejściowy zawarty w art. 8 ustawy nowelizującej. Odmiennie natomiast jest ukształtowana sytuacja placówek opiekuńczo-wychowawczych, które rozpoczęły swoją działalność przed dniem wejścia w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (na mocy obowiązujących wówczas przepisów o pomocy społecznej). Na podstawie starych przepisów placówki te mogły funkcjonować do 1.1.2015 r. Dalsze funkcjonowanie po dacie było uzależnione od dostosowania się do wymagań lokalowych określonych ustawą. Ze względu na duże znaczenie placówek wsparcia dziennego
w profilaktyce rodzinnej zmieniono art. 228 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w ten sposób, że zapewniono możliwość dalszego funkcjonowania tychże placówek jeżeli zapewnią dzieciom bezpieczne i higieniczne warunki pobytu, co zostanie stwierdzone przez wójta.
Warunki pracy asystenta rodziny
Od 1.1.2015 r. asystent rodziny będzie mógł maksymalnie pracować z 15 rodzinami. Nowelizacja ustawy zmniejszyła liczbę rodzin z 20 na 15. Przy dużym obłożeniu ilością zadań pomoc ze strony asystenta rodziny była w praktyce pomocą iluzoryczną. W założeniu nowelizacja art. 15 ust. 4 ww. ustawy pozwoli na skuteczniejsze wykonywanie przez asystentów obowiązków nałożonych ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, a w konsekwencji zagwarantuje realną pomoc rodzinom wymagającym wsparcia.
Zmiany w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
Nowelizacja ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi usuwa wątpliwości czy jest możliwe finansowanie placówek wsparcia dziennego z dochodów z opłat za wydanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych oraz z dochodów z opłat za korzystanie z tych zezwoleń (tzw. „korkowe”). Zmiana art. 182 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1356 ze zm.) polega na rozszerzeniu katalogu możliwości przeznaczenia środków finansowych uzyskanych z opłat z tytułu zezwoleń na obrót hurtowy w kraju napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu oraz za obrót hurtowy w kraju napojami alkoholowymi o zawartości do 18% alkoholu przez samorządy na finansowanie zadań realizowanych przez placówkę wsparcia dziennego w ramach samorządowych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz samorządowych programów przeciwdziałania narkomanii. Powyższe umożliwi placówkom pozyskiwanie dodatkowych środków na działania profilaktyczne.
Zmiana zasad finansowania realizacji zadań własnych z zakresu zadań wspierania rodziny oraz systemu pieczy zastępczej
W pierwotnej wersji ustawy zakładano, że finansowanie zadań własnych gminy i powiatu z zakresu realizacji zadań wspierania rodziny oraz systemu pieczy zastępczej, w szczególności na pokrycie części wydatków związanych z powołaniem asystentów rodziny, koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej oraz prowadzeniem szkoleń, dla rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka w ramach programów prowadzonych przez ministra właściwego do sprawa rodzin będzie niezbędne tylko w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy, czyli do 31.12.2014 r. Po 3 latach funkcjonowania ustawy stwierdzono, że praca asystentów rodziny z ponad 2,6 tys. rodzin zakończyła się powodzeniem (co oznaczać może co najmniej tyle samo dzieci nieumieszczonych w pieczy zastępczej). Spowodowało to oszczędności po stronie wydatków publicznych (2,6 tys. dzieci x 1760 zł średni koszt utrzymania dziecka w pieczy zastępczej x 12 miesięcy) wynoszące ok 55 mln zł. Z uwagi na powyższe zdecydowano na przedłużenie możliwości dofinansowania jst przez MPiPS do końca 2017 r. (zmiana art. 247 ustawy).
Nowelizacja art. 197 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewiduje natomiast rezygnację z limitu wysokości dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie zadań własnych z zakresu realizacji zadań wspierania rodziny oraz systemu pieczy zastępczej. W poprzednim stanie prawnym wysokość dotacji nie mogła przekraczać 50% wydatków przeznaczonych na realizację zadania. Ponadto przewiduje się, że na koszty obsługi realizacji przez ministra właściwego do spraw rodziny i wojewodę rządowych programów wspierania rodziny przeznaczone zostanie 1% przyznanych programem dotacji (art. 197 ust. 2a). Rozwiązanie to wejdzie w życie z 1.1.2015 r.
W przypadku rozpoczęcia przez placówki opiekuńczo-wychowawcze, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne oraz interwencyjne ośrodki preadopcyjne działalności w trakcie roku kalendarzowego powstaje pytanie jak określić sposób finansowania tych placówek. W świetle art. 196 ust. 1 ustawy o wspieraniu ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej średnie miesięczne wydatki przeznaczone na utrzymanie dziecka w ww. placówkach są ustalane w relacji kwoty rocznych wydatków przeznaczonych na działalność placówki wynikająca z utrzymania dzieci z poprzedniego roku kalendarzowego. W przypadku nowopowstałych placówek nie ma możliwości do ustalenie kosztów funkcjonowania z roku poprzedniego. Rozwiązaniem powyższego problemu było dodanie nowego przepisu ust. 5, stosownie do którego w placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej oraz interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym, które rozpoczęły działalność, średnie miesięczne wydatki przeznaczone na utrzymanie dziecka ustala się w wysokości średniej wojewódzkiej kwoty średnich miesięcznych wydatków przeznaczonych na utrzymanie dziecka odpowiednio w placówkach opiekuńczo-wychowawczych danego typu, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych lub interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych. W przypadku gdy w danym województwie nie ma placówek opiekuńczo-wychowawczych danego typu, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych lub interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych, średnie miesięczne wydatki przeznaczone na utrzymanie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej oraz interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym, które rozpoczęły działalność, ustala się w wysokości średniej krajowej kwoty średnich miesięcznych wydatków przeznaczonych na utrzymanie dziecka odpowiednio w placówkach opiekuńczo-wychowawczych danego typu, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych lub interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych. Natomiast w przypadku placówki opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej oraz interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego, które nie były prowadzone przez cały rok kalendarzowy, średnie miesięczne wydatki przeznaczone na utrzymanie dziecka ustala się w ten sposób, że kwotę wydatków przeznaczonych na działalność tej placówki lub ośrodka wynikającą z utrzymania dzieci z poprzedniego roku kalendarzowego, bez wydatków inwestycyjnych, powiększoną o prognozowany średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, przyjęty w ustawie budżetowej na dany rok kalendarzowy, dzieli się przez liczbę miejsc w tej placówce lub ośrodku, ustaloną jako sumę rzeczywistej liczby dzieci w poszczególnych dniach poprzedniego roku kalendarzowego, a powstały iloraz mnoży się przez średnią liczbę dni w miesiącach, w których funkcjonowała ta placówka lub ośrodek (art. 196 ust. 6). Ze względu na fakt, że średnie miesięczne wydatki przeznaczone na utrzymanie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej są ustalane i ogłaszane odpowiednio przez starostę lub marszałka województwa w wojewódzkim dzienniku urzędowym, nie później niż do dnia 31 marca danego roku, wskazane przepisy wejdą w życie z 1.1.2015 r.
Zwiększenie uprawnień nadzorczych wojewody
W poprzednim stanie prawnym wojewoda, na podstawie art. 122 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, sprawował nadzór jedynie nad działalnością placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych (na działalność tych placówek i ośrodków wojewoda wydaje zezwolenie). Pozostałe zadania samorządu terytorialnego w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej wojewoda mógł jedynie monitorować. Nowelizacja ustawy uchyliła przepisy art. 123-126, które regulowały zasady przeprowadzania kontroli przez wojewodę w nadzorowanych placówkach, wprowadzając jednocześnie nowy Dział VIII Kontrola wojewody (art. 197a – 197g). W obecnym stanie prawnym wojewoda będzie sprawował kontrolę nad realizacją zadań z zakresu wspierania rodziny, pieczy zastępczej, usamodzielnień pełnoletnich wychowanków i adopcji wykonywanych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz jednostki organizacyjne wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, a także nad zgodnością zatrudnienia pracowników jednostek organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej z wymaganymi kwalifikacjami (art. 186 pkt ustawy). Zgodnie z nowododanym art. 122a kontrola wojewody nad placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, regionalnymi placówkami opiekuńczo-terapeutycznymi i interwencyjnymi ośrodkami preadopcyjnymi będzie obejmowała w szczególności:
1) przestrzeganie standardów opieki i wychowania, o których mowa w przepisach dotyczących placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych, 2) działania placówki na rzecz utrzymania przez dziecko kontaktów z rodziną, 3) zaspokajanie potrzeb dziecka i respektowanie jego praw, 4) przestrzeganie przepisów określających zasady działania placówki opiekuńczo wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej i interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego. Szczególną uwagę należy zwrócić na uprawnienie kontrolne wojewody. Stosownie do art. 197a w związku z art. 197b, osoba uprawniona do kontroli w imieniu wojewody będzie uprawniona do: 1) żądania informacji, dokumentów i danych, niezbędnych do sprawowania kontroli, 2) wstępu w ciągu doby do obiektów i pomieszczeń kontrolowanej jednostki, 3) przeprowadzania oględzin obiektów, składników majątku kontrolowanej jednostki oraz przebiegu określonych czynności objętych obowiązującym standardem, 4) żądania od pracowników kontrolowanej jednostki udzielenia informacji w formie ustnej i pisemnej w zakresie przeprowadzanej kontroli, 5) wzywania i przesłuchiwania świadków, 6) zwrócenia się o wydanie opinii biegłych, 7) obserwacji dzieci umieszczonych w instytucjonalnej pieczy zastępczej lub przebywających w placówkach wsparcia dziennego, 8) przeprowadzania indywidualnych rozmów z dziećmi umieszczonymi w instytucjonalnej pieczy zastępczej oraz z dziećmi przebywającymi w placówkach wsparcia dziennego, w tym zasięgania opinii dzieci, z uwzględnieniem ich wieku, możliwości intelektualnych oraz stopnia dojrzałości poznawczej, 9) obserwacji zajęć prowadzonych przez wychowawcę w instytucjonalnej pieczy zastępczej oraz w placówkach wsparcia dziennego.
Czynność z zakresu kontroli będą mogli właściwi pracownicy urzędu wojewódzkiego w zespołach co najmniej dwuosobowych. Członkiem zespołu inspektorów upoważnionym do prowadzenia czynności kontrolnych w kontrolowanych jednostkach może być osoba, która posiada:
1) tytuł zawodowy magistra na kierunku pedagogika, pedagogika specjalna, psychologia, nauki o rodzinie lub na innym kierunku, którego program obejmuje resocjalizację, pracę socjalną, pedagogikę opiekuńczo-wychowawczą, 2) co najmniej trzyletni staż pracy w zawodzie pedagoga lub psychologa albo w zakresie resocjalizacji lub co najmniej trzyletni staż pracy z dziećmi lub rodziną w jednostkach organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej.
Do kontroli spraw, w przypadku których zachodzi konieczność zapoznania się z informacjami niejawnymi, kontrolujący inspektor powinien posiadać poświadczenie bezpieczeństwa upoważniające do dostępu do informacji niejawnych, uzyskane na podstawie przepisów ustawy z 5.8.2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 182,poz. 1228 ze zm.).
Jeżeli w wyniku kontroli zostaną stwierdzono nieprawidłowości to placówka jest zobowiązana do powiadomienia wojewody o realizacji zaleceń pokontrolnych. W przypadku niepodjęcia lub niewykonania czynności wynikających z zaleceń pokontrolnych, mających na celu ograniczenie lub likwidację stwierdzonych istotnych uchybień lub nieprawidłowości w funkcjonowaniu placówki, wojewoda może orzec o czasowym lub stałym cofnięciu zezwolenia na prowadzenie tej placówki lub ośrodka. Ujawnienie rażących zaniedbań lub zaniechań upoważnia wojewodę do wezwania JST do wyznaczenia wykonawcy zastępczego. W przypadku niewyznaczenia przez JST wykonawcy zastępczego w terminie 2 miesięcy wojewoda może wystąpić do sądu administracyjnego ze skargą na bezczynność organu JST.