Zdaniem NIK brak możliwości kontroli lekarzy medycyny pracy zwiększa ryzyko niezapewnienia pracownikom badań lekarskich adekwatnych do zagrożeń dla ich zdrowia i życia występujących w miejscu pracy. Kolejnym skutkiem jest to, że pracodawcy nie otrzymują pełnej informacji o przeciwwskazaniach zdrowotnych do pracy na określonych stanowiskach.

Sprawdzenie sytemu kontroli wykrywania nieprawidłowości przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników

Celem kontroli, przeprowadzonej wspólnie przez NIK i PIP, było sprawdzenie, czy system kontroli wywiązywania się lekarzy medycyny pracy i pracodawców z obowiązku zapewnienia pracownikom badań profilaktycznych pozwala na wykrywanie nieprawidłowości.

Pracodawca ma obowiązek objęcia pracowników profilaktyczną opieką zdrowotną. Zgodnie z przepisami nie wolno dopuścić do pracy pracownika, który nie posiada aktualnego orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku.

Ważne
Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy pracodawca ma obowiązek przechowywania orzeczenia wydanego na podstawie badań lekarskich. Nie ma jednak obowiązku przechowywania w aktach osobowych pracownika kopii skierowania na badania. Uniemożliwia to inspektorom pracy sprawdzenie, czy pracodawca zawarł w skierowaniu wyczerpujące informacje o występujących na stanowisku pracy czynnikach szkodliwych dla zdrowia, aktualnych wynikach ich badań i pomiarów oraz warunkach uciążliwych.

Inspektorzy pracy nie mogli sprawdzić 55 % skierowań na badania profilaktyczne z powodu nieposiadania ich kopii przez skontrolowanych pracodawców. 22 % zbadanych przez inspektorów skierowań zawierało niepełne informacje o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących na stanowiskach pracy (52 % z nich zostało wystawione przez pracodawców zatrudniających do 20 pracowników). W wielu przypadkach było to następstwem braku lub niepoprawnej oceny ryzyka zawodowego dokonanej przez pracodawców, a przede wszystkim niezidentyfikowania wszystkich zagrożeń wynikających z charakteru pracy i sposobu jej wykonywania. Ocenę ryzyka zawodowego nierzetelnie sporządziła blisko połowa skontrolowanych pracodawców.

Analiza czynników szkodliwych dla zdrowia i warunków uciążliwych występujących na stanowisku pracy dokonywana przez lekarza na podstawie skierowania wystawionego przez pracodawcę, ma wpływ na częstotliwość i zakres badań profilaktycznych, w tym na potrzebę konsultacji lekarzy specjalistów, oraz konieczność wykonania dodatkowych badań diagnostycznych. Gdy chodzi o kontrolę lekarzy medycyny pracy, przeprowadzone przez wojewódzkie ośrodki medycyny pracy, najczęściej stwierdzanymi nieprawidłowościami były: wykonywanie przez lekarzy badań bez skierowania lub na podstawie skierowania niezawierającego wymaganych informacji o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących na stanowisku pracy, zawężanie zakresu tych badań oraz nieprawidłowe wyznaczanie terminu kolejnych badań.

Brak wizytacji stanowisk pracy

NIK i PIP zwróciły też uwagę na nieprzeprowadzanie przez lekarzy profilaktyków wizytacji stanowisk pracy. Według informacji uzyskanych od pracodawców 77 % skontrolowanych stanowisk pracy nie było wizytowanych przez lekarzy medycyny pracy w celu uzupełnienia informacji o zagrożeniach dla zdrowia i życia zawartych w skierowaniach na badania profilaktyczne. W wystąpieniach pokontrolnych kierowanych do podstawowych jednostek służby medycyny pracy wojewódzkie ośrodki medycyny pracy zalecały przeprowadzanie wizytacji stanowisk pracy, zwracając lekarzom uwagę na powtarzające się przypadki niepełnego katalogu zagrożeń podanego w skierowaniach.

Co prawda wizytowanie przez lekarza medycyny pracy stanowisk pracy jest w przepisach jedynie zalecane, ale dokonanie rzetelnej oceny zagrożeń występujących na tych stanowiskach wymaga zweryfikowania informacji pozyskanych od pracodawcy w skierowaniach na badania profilaktyczne. Brak wizytacji stanowisk pracy uniemożliwia jednostkom służby medycyny pracy informowanie właściwej inspekcji o zagrożeniach dla zdrowia stwierdzonych w miejscu pracy oraz o przypadkach nieprzestrzegania przez pracodawcę przepisów w zakresie ochrony zdrowia pracowników. Warunkiem rzetelnego wywiązania się z tego zadania jest bowiem uzupełnienie danych od pracodawcy spostrzeżeniami poczynionymi przez lekarza profilaktyka w trakcie wizytacji stanowisk pracy w zakładzie.

Brak prawnych możliwości kontroli umów z lekarzami medycyny pracy

NIK i PIP zwróciły również uwagę na nieprecyzyjne uregulowania dotyczące możliwości kontrolowania przez wojewódzkie ośrodki medycyny pracy prawidłowości umów, na podstawie których lekarze wykonują badania profilaktyczne. Przepisy ustawy o służbie medycyny pracy nakładają na pracodawców i podstawowe jednostki tej służby obowiązek zawarcia pisemnych umów, warunkujących przeprowadzenie badań profilaktycznych. Przepisy nie wskazują jednak wprost, że wojewódzkie ośrodki medycyny pracy mogą kontrolować prawidłowość zawarcia i realizacji tych umów. A według informacji uzyskanych od skontrolowanych pracodawców 35 % z nich nie zawarło pisemnych umów z jednostkami służby medycyny pracy w celu przeprowadzenia badań profilaktycznych pracowników. Prawie połowę tej grupy stanowili pracodawcy zatrudniający do 20 pracowników. Podczas kontroli działalności lekarzy profilaktyków stwierdzano zarówno przypadki braku takich umów, jak i przypadki odmowy udostępnienia ich do kontroli. Bez pisemnej umowy z pracodawcą lekarz nie ma prawa wykonywać badań profilaktycznych jego pracowników, ani wydać mu orzeczeń lekarskich.

Ważne
Kontrola NIK i PIP wykazała, że w przepisach nie określono jednolitych dla całego kraju, szczegółowych zasad wykonywania kontroli podstawowych jednostek służby medycyny pracy. W konsekwencji wojewódzkie ośrodki medycyny pracy przyjmują własne, różniące się procedury przeprowadzania kontroli, co skutkuje nierównym, w skali kraju, traktowaniem podmiotów i osób kontrolowanych.

Niektórzy z dyrektorów skontrolowanych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy podejmowali próby doprowadzenia do ujednolicenia trybu kontroli lekarzy profilaktyków, ale dotychczas nie przyniosły one rezultatów.

Brakuje również uregulowań prawnych obligujących kierownika podstawowej jednostki służby medycyny pracy do powiadomienia kierownika ośrodka o wykonaniu zaleceń pokontrolnych lub o przyczynach ich niewykonania.

W latach 2014-2015 kierownicy podstawowych jednostek służby medycyny pracy nie udzielili odpowiedzi, odpowiednio, na 85 % i 83 % wystąpień pokontrolnych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy zawierających zalecenia usunięcia nieprawidłowości. Uwzględniając niską częstotliwość kontroli lekarzy profilaktyków, brak podstaw prawnych do żądania przez ośrodki udzielenia odpowiedzi na wystąpienie pokontrolne negatywnie wpływał na ocenę skuteczności kontroli. Na brak odpowiednich uregulowań prawnych zwiększających możliwości wyegzekwowania odpowiedzi na wystąpienia pokontrolne zwracali uwagę także sami dyrektorzy wojewódzkich ośrodków medycyny pracy.

NIK i PIP podkreśliły, że nieokreślenie w przepisach przykładowego katalogu nieprawidłowości zaliczanych do istotnych uchybień stanowi znaczne utrudnienie dla dyrektorów wojewódzkich ośrodków medycyny pracy w odpowiedniej kwalifikacji nieprawidłowości.

Stwierdzenie istotnych uchybień w profilaktycznej działalności lekarza pociąga za sobą obowiązek skierowania przez kierownika ośrodka wniosków do pracodawców – o zastosowanie wobec świadczeniodawcy skutków przewidzianych w umowie, oraz do rzecznika odpowiedzialności zawodowej właściwej okręgowej izby lekarskiej – o wszczęcie postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarza.

Na brak ustawowego katalogu istotnych uchybień (przykładowego), utrudniający stosowanie wobec lekarzy medycyny pracy zgodnych z przepisami rygorów, zwracali uwagę także sami dyrektorzy wojewódzkich ośrodków medycyny pracy, a niektórzy w związku z brakiem takiego katalogu odstępowali w ogóle od sporządzania wniosków do rzecznika. Niektórzy z nich w odpowiedzi na wystąpienie pokontrolne NIK deklarowali podjęcie próby doprowadzenia do wypracowania – w porozumieniu z Instytutem Medycyny Pracy w Łodzi oraz innymi ośrodkami – jednolitej kwalifikacji nieprawidłowości do istotnych uchybień.

Zalecenia pokontrolne

W ocenie NIK i PIP wyniki kontroli pracodawców i wojewódzkich ośrodków medycyny pracy potwierdzają konieczność rozważenia wprowadzenia dodatkowych rozwiązań prawnych zwiększających możliwość prowadzenia skutecznych kontroli prawidłowości realizowania przez pracodawców obowiązków związanych z zapewnieniem pracownikom profilaktycznych badań lekarskich oraz rzetelności przeprowadzania tych badań przez lekarzy medycyny pracy.

Najwyższa Izba Kontroli i Państwowa Inspekcja Pracy uważają za niezbędne podjęcie działań legislacyjnych w celu wprowadzenia do ustawy o służbie medycyny pracy:

  • zapisu wskazującego wprost, że kontrola wojewódzkich ośrodków medycyny pracy obejmuje także sprawdzenie prawidłowości umów, na podstawie których lekarze wykonują badania profilaktyczne,
  • jednolitych, szczegółowych zasad wykonywania kontroli przez wojewódzkie ośrodki medycyny pracy,
  • obowiązku powiadamiania kierowników wojewódzkich ośrodków medycyny pracy o wykonaniu przez adresatów wystąpień pokontrolnych zaleceń zawartych we wnioskach lub o przyczynach ich niewykonania,
  • przykładowego katalogu kwalifikacji nieprawidłowości do istotnych uchybień, o których mowa w art. 18 ust. 3 ustawy o służbie medycyny pracy.

Ponadto NIK i PiS zaleciły dokonanie zmian w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy umożliwiających Państwowej Inspekcji Pracy kontrolę skierowań na badania profilaktyczne przekazywanych lekarzom, a także nakładających na lekarzy medycyny pracy, obowiązek wizytacji przynajmniej tych stanowisk pracy, które charakteryzują się wysokim ryzykiem zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika.