Warto omówić ten aspekt w dwóch perspektywach, a mianowicie:

  1. pomoc gminy dla dzieci pochodzących z rodzin ukraińskich,
  2. pomoc państwa dla gminy na cele związane ze wsparciem edukacyjnym dzieci pochodzących z rodzin ukraińskich.

W istocie rzeczy obie te perspektywy są bardzo istotne, a jednocześnie wzajemnie się uzupełniają.

Pomoc gminy dla dzieci pochodzących z rodzin ukraińskich

Pierwszy aspekt pomocy wymaga odniesienia się do szczególnych rozwiązań prawnych, które ustawodawca przewidział w różnych aktach prawnych. Wstępnie należy przypomnieć, że sprawy tzw. edukacji publicznej wchodzą do kategorii zadań własnych gminy. Świadczy o tym art. 7 ust. 1 pkt 8 SamGminU, gdzie postanowiono, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy edukacji publicznej. Rzecz jasna przepis ten wyraża jedynie w sposób ogólny zadanie przypisane samorządowi gminnemu do obowiązkowej realizacji. Uszczegółowienie realizacji zadania stanowią bowiem konkretne regulacje prawne innych ustaw, w zależności od rodzaju placówki oświatowej, do której dziecko uczęszcza.

Jeśli chodzi o dzieci najmłodsze, czyli w wieku do lat 3, na szczególną uwagę zasługują regulacje prawne OpDzieciU. W art. 2 OpDzieciU postanowiono m.in., że opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 może być organizowana w formie żłobka lub klubu dziecięcego, a także sprawowana przez dziennego opiekuna oraz nianię. W ramach opieki realizowane są funkcje: opiekuńcza, wychowawcza oraz edukacyjna. Opieka nad dzieckiem może być sprawowana do ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia lub w przypadku gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym – 4 rok życia. W kontekście podanej problematyki znaczenie ma także art. 23 OpDzieciU, z którego wynika, że rodzice są zobowiązani do ponoszenia opłat za pobyt oraz wyżywienie dzieci w żłobku lub klubie dziecięcym. Z kolei, jak podano w art. 58 ust. 1 OpDzieciU, wysokość opłaty oraz opłaty, o której mowa w art. 12 ust. 3 OpDzieciU, za pobyt dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym utworzonym przez jednostki samorządu terytorialnego albo u dziennego opiekuna zatrudnionego przez jednostki samorządu terytorialnego oraz maksymalną wysokość opłaty za wyżywienie ustalają, w drodze uchwały, odpowiednio rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa. Opłaty, o których mowa w art. 58 ust. 1 OpDzieciU z tytułu korzystania ze żłobka i klubu dziecięcego utworzonych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz z usług dziennego opiekuna zatrudnionego przez jednostki samorządu terytorialnego są wnoszone przez rodziców na rzecz odpowiednio gminy, powiatu lub województwa. Co jednak najistotniejsze, jak podano w art. 59 ust. 2 OpDzieciU – rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa mogą określić, w drodze uchwały, warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od ponoszenia opłat.

Zatem, z powyższych zapisów należy wnioskować, że m.in. rada gminy ma prawną możliwość wprowadzenia zwolnień w opłatach za korzystanie z ww. placówek dla najmłodszych dzieci, więc i dla dzieci pochodzących z rodzin ukraińskich. Sposób sformułowania upoważnienia ustawowego daje radzie gminy względną swobodę w ukształtowaniu zakresu zwolnienia. Może być ono uzależnione od różnych czynników, w tym statusu majątkowego, ilości dzieci, sytuacji materialnej i bytowej, statusu prawnego (uchodźca), czy jeszcze innych przesłanek. Zwolnienie może być całkowite, ale również częściowe. W każdym bądź razie o zakresie zwolnienia decyduje każdorazowo lokalny samorząd, w przypadku gmin – rada gminy.

Zbliżone zakresowo preferencje mogą zostać wprowadzone przez lokalny samorząd w stosunku do dzieci starszych, w tym korzystających z wychowania przedszkolnego. W tym zakresie miarodajne są regulacje prawne FinZadOśwU. Podobnie, jak w przypadku opisanych wyżej przepisów dotyczących opłat ponoszonych za dzieci do lat 3, tak i w tych przypadkach, uczęszczanie do placówki oświatowej wychowania przedszkolnego, co do zasady, wiąże się z powinnością ponoszenia opłat. Wynika to m.in. z art. 52 FinZadOśwU – w kontekście wychowania przedszkolnego. W ust. 1 postanowiono, że rada gminy określa wysokość opłat za korzystanie z wychowania przedszkolnego uczniów objętych wychowaniem przedszkolnym do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą 6 lat, w prowadzonym przez gminę:

1) publicznym przedszkolu i oddziale przedszkolnym w publicznej szkole podstawowej, w czasie przekraczającym wymiar zajęć, o którym mowa w art. 13 ust. 1 pkt 2 PrOśw;

2) publicznej innej formie wychowania przedszkolnego w czasie przekraczającym czas bezpłatnego nauczania, wychowania i opieki ustalony dla publicznych przedszkoli na podstawie art. 13 ust. 2 PrOśw.

Wysokość opłaty, o której mowa w ust. 1, nie może być wyższa niż 1 zł za każdą rozpoczętą godzinę faktycznego pobytu dziecka w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej oraz innej formie wychowania przedszkolnego.

Co jednak kluczowe, jak podano w ust. 2 – rada gminy może określić warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z opłat, o których mowa w ust. 1. Uszczegółowienie tych możliwości zostało przez ustawodawcę odzwierciedlone w regulacjach prawnych ust. 9 i 10. Z pierwszego z przepisów wynika, że organ prowadzący publiczne przedszkole, szkołę podstawową z oddziałami przedszkolnymi i inną formę wychowania przedszkolnego, niepubliczne przedszkole, o którym mowa w art. 17 ust. 1, niepubliczną szkołę podstawową z oddziałami przedszkolnymi, o której mowa w art. 19 ust. 1, lub niepubliczną inną formę wychowania przedszkolnego, o której mowa w art. 21 ust. 1, zwalnia rodziców w całości lub w części z opłat za korzystanie z wychowania przedszkolnego, na warunkach określonych przez radę gminy na podstawie ust. 2. Organ prowadzący może upoważnić do udzielania tych zwolnień odpowiednio dyrektora przedszkola lub szkoły podstawowej. Nadto, osoba prawna niebędąca jednostką samorządu terytorialnego oraz osoba fizyczna prowadząca publiczne przedszkole, szkołę podstawową z oddziałami przedszkolnymi i inną formę wychowania przedszkolnego, niepubliczne przedszkole, o którym mowa w art. 17 ust. 1, niepubliczną szkołę podstawową z oddziałami przedszkolnymi, o której mowa w art. 19 ust. 1, lub niepubliczną inną formę wychowania przedszkolnego, o której mowa w art. 21 ust. 1, może przyznać częściowe lub całkowite zwolnienie z opłat za korzystanie z wychowania przedszkolnego również w przypadkach innych niż określone przez radę gminy na podstawie ust. 2.

Zatem, korelacja ww. regulacji prawnych daje jednoznaczne podstawy dla rady gminy do wprowadzenia zwolnień w zakresie ponoszenia opłat, zarówno w wymiarze częściowym, jak i całkowitym.

W tym miejscu warto dodać, że podobnie, jak w przypadku zwolnień od opłat za pobyt dzieci najmłodszych w placówkach żłobkowych, tak i w tym przypadku (dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym) rada gminy ma również znaczną swobodę legislacyjną w kształtowaniu przesłanek zwolnienia. Może więc ukształtować zwolnienie z uwzględnieniem różnych kryteriów, np. stanu majątkowego, bytowego rodziny, niepełnosprawności czy statusu prawnego (uchodźcy), czy innych czynników.

Pomoc państwa dla gminy na cele związane ze wsparciem edukacyjnym dzieci pochodzących z rodzin ukraińskich

Druga perspektywa wsparcia, której adresatem pośrednim są m.in. gminy, jest równie istotna, co omówiona wyżej perspektywa stanowienia form wsparcia przez lokalne samorządy gminny bezpośrednio dla rodzin.

W tym zakresie występują jednak wyraźnie odmienne mechanizmy wsparcia gmin przez państwo, w zależności od przeznaczenia środków, w kontekście zadań edukacyjno-wychowawczych wykonywanych w odniesieniu do określonej kategorii dzieci.

I tak, jeśli chodzi o opiekę żłobkową, to gminy mogą uzyskać środki ze specjalnych rządowych programów rozwoju instytucji opieki na dziećmi w wieku do lat 3. Zresztą, ma to normatywne podstawy w przepisach zawartych w art. 62 OpDzieciU. Tamże m.in. postanowiono, że minister właściwy do spraw rodziny opracowuje resortowe oraz rządowe programy rozwoju instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz finansowo wspiera te programy. Opracowanie i realizacja programów odbywa się we współpracy z wojewodą. Programy, o których mowa w ust. 1, określają tryb i kryteria wyboru podmiotów korzystających z nich, w szczególności uwzględniając:

1) jakość lub zakres oferowanych usług;

2) zapotrzebowanie na usługi świadczone przez te podmioty;

3) minimalny okres funkcjonowania instytucji lub miejsc opieki dofinansowanych z dotacji budżetu państwa lub środków Funduszu Pracy;

4) brak instytucji lub miejsc opieki w danej gminie;

5) wywiązywanie się przez podmiot ze zobowiązań, o których mowa odpowiednio w art. 35 ust. 1 lub art. 47a OpDzieciU.

Nadto programy, o których mowa w ust. 1, kieruje się do podmiotów, o których mowa w art. 8 ust. 1, ze szczególnym uwzględnieniem gmin. Wreszcie, jak podano w ust. 4 – podmioty, o których mowa w art. 8 ust. 1 OpDzieciU, korzystające z programów, o których mowa w ust. 1, mogą otrzymywać dotacje celowe z budżetu państwa oraz środki z Funduszu Pracy na dofinansowanie utworzenia lub funkcjonowania żłobków, klubów dziecięcych lub dziennych opiekunów, przy czym wysokość dotacji oraz środków Funduszu Pracy nie może łącznie przekroczyć 80% kosztów realizacji zadania. Z dalszych regulacji wynika także, że dotację oraz środki z Funduszu Pracy, o których mowa w ust. 4, przyznaje wojewoda po uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw rodziny. Wojewoda, przyznając podmiotowi dotację lub środki z Funduszu Pracy, o których mowa w ust. 4, zawiera z nim umowę określającą w szczególności:

1) szczegółowy opis zadania, w tym cel, na jaki dotacja lub środki z Funduszu Pracy zostały przyznane, i termin jego wykonania;

2) wysokość przydzielonych dotacji lub środków z Funduszu Pracy;

3) tryb płatności;

4) termin wykorzystania dotacji lub środków z Funduszu Pracy;

(…).

W każdym bądź razie, w ostatnich latach regularnie (aktualnie – Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej) ogłaszało otwarte konkursy na finansowanie zadań z zakresu rozwoju instytucji opieki nad ww. dziećmi w ramach programów sygnowanych określeniem „MALUCH+”.

Zapewne takowy program będzie również realizowany w bieżącym roku. Na dzień dzisiejszy nie ma jednak jednoznacznych informacji, jakie będą warunki, jakie środki i inne wymogi programowe. Wydaje się, że środki pochodzące z tego programu byłyby wymiernym wsparciem dla samorządów gminnych w rozszerzeniu bazy miejsc do opieki na najmłodszymi dziećmi. W praktyce z opieki mogły by korzystać dzieci przybywających obywateli Ukrainy. W interesie samorządów jest więc skuteczne podejmowanie działań ukierunkowanych na pozyskanie takiego dodatkowego finansowania. Będzie to bowiem z korzyścią zarówno dla samorządu (dodatkowe środki), jak i przede wszystkim dla rodzin, które zapewne będą chciały zorganizować swoje warunki bytowe w danej gminie.

Jak wyżej sygnalizowano, system wsparcia samorządów w kontekście opieki żłobkowej i opieki przedszkolnej wykazuje wyraźne różnice. Przejawia się to właśnie w zasadach finansowania opieki wychowania przedszkolnego, które zasadniczo jest finansowane w oparciu o środki części oświatowej subwencji ogólnej. W obliczu nowych wyzwań i napływu obywateli ukraińskich naturalną konsekwencją jest potrzeba zwiększenia ilości miejsc m.in. w zakresie wychowania przedszkolnego. Aktualnie, gdy rok budżetowy jest w toku (na który przewidywano środki subwencji bez wiedzy o aktualnej sytuacji), trudno wyasygnować dodatkowe środki na ww. cele. Zresztą na ten aspekt prawny zwracano uwagę kilka dni temu. Jak wynika bowiem z wypowiedzi medialnych, MEiN dostrzega ten problem i przewiduje sfinansowanie nauczania dzieci ukraińskich ze środków budżetu państwa. Według tych informacji ma zostać uruchomiona specjalna, dodatkowa rezerwa.

W tych okolicznościach pewnym rozwiązaniem może być skorzystanie ze środków rezerwy części oświatowej subwencji ogólnej na rok 2022. Stosowne informacje w tym zakresie można odnaleźć na stronie internetowej https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/kryteria-podzialu-rezerwy-czesci-oswiatowej-subwencji-ogolnej-na-rok-2022. Tamże znajduje się informacja – Kryteria podziału rezerwy części oświatowej subwencji ogólnej na rok 2022. W ramach tej informacji m.in. wskazano, że z ogólnej kwoty części oświatowej subwencji ogólnej ujętej w ustawie budżetowej na rok 2022, wyodrębnia się zgodnie z art. 28 ust. 2 DochSamTerytU rezerwę części oświatowej subwencji ogólnej. Rezerwą części oświatowej subwencji ogólnej dysponuje minister właściwy do spraw finansów publicznych, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz reprezentacji jednostek samorządu terytorialnego. W ramach środków ww. rezerwy jednostki samorządu terytorialnego mogą składać różne wnioski – z uwzględnieniem różnych kryteriów. Ważno odnotować dwa z nich:

1) dofinansowanie z tytułu wzrostu zadań szkolnych i pozaszkolnych, polegającego na wzroście liczby uczniów przeliczeniowych w odniesieniu do danych przyjętych do naliczenia algorytmem części oświatowej subwencji ogólnej na 2022 r.

Komentarz: W sytuacji gdy po dniu sprawozdawczym, tj. po dniu 30.09.2021 r. wzrosła liczba zadań oświatowych w zakresie liczby uczniów, wychowanków, korzystających lub słuchaczy, jednostka samorządu terytorialnego może ubiegać się o zwiększenie subwencji oświatowej na 2022 r.

2) dofinansowanie innych zadań o jednorazowym charakterze nieuwzględnionych w części oświatowej subwencji ogólnej na rok 2022.

Komentarz: Inne zadania o jednorazowym charakterze nieuwzględnione w części oświatowej subwencji ogólnej na rok 2022 obejmują wydatki na sytuacje wyjątkowe, niemożliwe do zaplanowania na etapie tworzenia algorytmu podziału części oświatowej subwencji ogólnej. Do tego kryterium nie zalicza się m.in. remontów bieżących, zadań o charakterze inwestycyjnym, kosztów związanych z urlopami dla poratowania zdrowia, skutków awansu zawodowego nauczycieli, wydatków bieżących na utrzymanie szkół i wynagrodzenia oraz zadań ujętych w kryteriach I-VIII.

Zatem gmina powinna rozważyć wystąpienie z wnioskiem o przyznanie środków z ww. rezerwy części oświatowej subwencji ogólnej, o ile faktycznie wystąpią zwiększone potrzeby wydatkowe związane z koniecznością zapewnienia edukacji dzieciom z rodzin ukraińskich. Jednocześnie należy monitorować działania MEiN, które zapewne przedstawi mechanizmy prawne umożliwiające pozyskanie dodatkowych środków na ww. cele ze specjalnych środków – dodatkowej rezerwy.

Podsumowując, gmina ma prawne możliwości wsparcia dzieci z rodzin ukraińskich. Dotyczy to m.in. edukacji dla dzieci najmłodszych do 3 roku życia, jak i dzieci starszych, w tym na etapie edukacji przedszkolnej. Z drugiej strony gmina (w określonych przypadkach również inne samorządy), ma prawne możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych, z budżetu państwa na rozszerzenie edukacji dla nowych dzieci, w tym dzieci z rodzin ukraińskich.