Podstawowymi zasadami życia publicznego, jak również gospodarowania majątkiem publicznym, są jawność i transparentność. Powyższe wyrażone zostało w art. 61 Konstytucji RP, w którym wskazano, że obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. Ograniczenie ww. praw może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.

Szeroki dostęp do informacji ma znaczenie z punktu widzenia mechanizmów kontroli społecznej.

Ponadto, istotne znaczenie dla ustrojodawcy ma zwiększenie aktywności społecznej w procesach zarządzania majątkiem publicznym.

Gwarancje tych zasad wpisane zostały w cały szereg aktów prawnych i systematycznie są rozszerzane. Ich wzmocnieniu służy również ustawa z 11.1.2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz. U. z 2018 r., poz. 130).

Powołaną ustawą zmieniono m.in. przepisy samorządowych ustaw ustrojowych, a wśród najważniejszy nowych instytucji i rozwiązań wskazać należy:

1) obowiązek powołania przez organ stanowiący JST komisji skarg, wniosków i petycji, która – obok komisji rewizyjnej – stanie się drugą obligatoryjną komisją rady (sejmiku). Do zadań komisji należy rozpatrywanie skarg na działania zarządu JST i samorządowych jednostek organizacyjnych oraz petycji składanych przez obywateli. W skład komisji skarg, wniosków i petycji wchodzą radni, w tym przedstawiciele wszystkich klubów – z wyłączeniem radnych pełniących funkcje przewodniczącego i wiceprzewodniczącego organu stanowiącego, a w powiatach i województwach także z wyłączeniem radnych wchodzących w skład zarządu JST. Zasady i tryb działania komisji określa statut JST;

2) obowiązek przygotowania przez zarząd JST raportu o stanie JST, w terminie do 31 maja każdego roku. Raport obejmuje podsumowanie działalności zarządu JST w roku poprzednim, w szczególności realizację polityk, programów i strategii, uchwał organu stanowiącego i budżetu obywatelskiego. Organ stanowiący może określić w drodze uchwały szczegółowe wymogi dotyczące raportu. Raport podlega rozpatrzeniu podczas sesji, na której podejmowana jest uchwała organu stanowiącego w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium zarządowi JST, przy czym raport rozpatrywany jest w pierwszej kolejności. Nad przedstawionym raportem o stanie JST przeprowadza się debatę. W debacie nad raportem o stanie JST radni zabierają głos bez ograniczeń czasowych. Mieszkańcy mogą zabierać głos na zasadach określonych w przepisach ustaw samorządowych. Po zakończeniu debaty organ stanowiący głosuje nad udzieleniem zarządowi JST wotum zaufania. Uchwała o udzieleniu zarządowi JST wotum zaufania zapada bezwzględną większością głosów ustawowego składu organu stanowiącego. Niepodjęcie uchwały o udzieleniu zarządowi JST wotum zaufania jest równoznaczne z podjęciem uchwały o nieudzieleniu zarządowi wotum zaufania. Konsekwencje nieudzielenia wotum zaufania są zróżnicowane w zależności od rodzaju JST, w gminie w przypadku nieudzielenia wójtowi wotum zaufania w dwóch kolejnych latach rada gminy może podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum w sprawie odwołania wójta. W powiecie i województwie – nieudzielenie wotum zaufania jest równoznaczne ze złożeniem wniosku o odwołanie zarządu;

3) obowiązek transmitowania i utrwalania obrad organu stanowiącego JST za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. Nagrania obrad powinny zostać udostępnione w Biuletynie Informacji Publicznej i na stronie internetowej JST gminy oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty;

4) wzmocnienie uprawnień radnych, w szczególności poprzez ustawową regulację interpelacji i zapytań. W sprawach dotyczących JST radni mogą kierować interpelacje i zapytania do zarządu JST. Interpelacja dotyczy spraw o istotnym znaczeniu dla JST. Interpelacja powinna zawierać krótkie przedstawienie stanu faktycznego będącego jej przedmiotem oraz wynikające z niej pytania. Zapytania składa się z kolei w sprawach aktualnych problemów JST, a także w celu uzyskania informacji o konkretnym stanie faktycznym. Interpelacje i zapytania składane są na piśmie do przewodniczącego organu stanowiącego, który przekazuje je niezwłocznie do wójta (burmistrza, prezydenta, starosty, marszałka województwa). Osoby te lub osoby przez nie wyznaczone, są zobowiązane udzielić odpowiedzi na piśmie nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania interpelacji lub zapytania. Treść interpelacji i zapytań oraz udzielonych odpowiedzi podawana jest do publicznej wiadomości poprzez niezwłoczną publikację w Biuletynie Informacji Publicznej i na stronie internetowej JST, oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty;

5) wzmocnienie pozycji ustrojowej klubów radnych. Ustalono minimalny wymóg liczebności klubu radnych funkcjonującego w organach stanowiących JST na 3 radnych, niezależnie od rodzaju JST. Dotychczas regulacje w tym zakresie zawarte były w statucie JST. Wprowadzono także ustawowo gwarantowane uprawnienie klubu radnych związane z możliwością zgłaszania projektów uchwał. Na wniosek klubu radnych przewodniczący organu stanowiącego JST jest obowiązany wprowadzić do porządku obrad najbliższej sesji projekt uchwały, zgłoszony przez klub radnych, jeżeli wpłynął on do organu stanowiącego co najmniej 7 dni przed dniem rozpoczęcia sesji. W trybie takim każdy klub radnych może zgłosić nie więcej niż jeden projekt uchwały na każdą kolejną sesję;

6) obywatelską inicjatywę uchwałodawczą. Projekt uchwały musi być zgłoszony przez minimalną liczbę mieszkańców posiadających czynne prawa wyborcze do organu stanowiącego (np. w gminie do 5000 mieszkańców – co najmniej 100 osób; w gminie do 20 000 mieszkańców – co najmniej 200 osób; w gminie powyżej 20 000 mieszkańców – co najmniej 300 osób). Projekt uchwały zgłoszony w ramach obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej staje się przedmiotem obrad organu stanowiącego na najbliższej sesji po złożeniu projektu, jednak nie później niż po upływie 3 miesięcy od dnia złożenia projektu. Organ stanowiący JST określa w drodze uchwały szczegółowe zasady wnoszenia inicjatyw obywatelskich, zasady tworzenia komitetów inicjatyw uchwałodawczych, zasady promocji obywatelskich inicjatyw uchwałodawczych, formalne wymogi, jakim muszą odpowiadać składane projekty;

7) budżet obywatelski, w ramach którego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu JST. Zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego zostają uwzględnione w uchwale budżetowej. Organ stanowiący JST w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie może usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego. Obowiązek utworzenia budżetu obywatelskiego dotyczy gmin na prawach powiatu (wysokość budżetu obywatelskiego wynosi co najmniej 0,5% wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu – w pozostałych JST utworzenie budżetu obywatelskiego jest fakultatywne).

Omawiane regulacje znajdą zastosowanie do kadencji organów jednostek samorządu terytorialnego następujących po kadencji, która zostanie zakończona w 2018 roku. Zwrócić w związku z powyższym należy uwagę na konieczność dokonania stosownych zmian w statutach JST w celu ich dostosowania do nowych unormowań.