Klasyfikacja instrumentów finansowych

Rachunkowość instrumentów finansowych jest regulowana przepisami InstrFinR. Jednostki, których sprawozdania finansowe nie podlegają obowiązkowi badania, jeszcze do niedawna mogły nie stosować przepisów InstrFinR, jeśli to nie wywierało negatywnego wpływu na rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego. Jednak minister finansów w 2015 r. zmienił InstrFinR i usunął z niego powyższe wyłączenie. W konsekwencji mogłoby się wydawać, że nie istnieją żadne zwolnienia w zakresie stosowania InstrFinR i wszystkie jednostki są zobowiązane do respektowania jego zapisów. Jednak zgodnie z art. 28b RachunkU przepisów InstrFinR mogą nie stosować jednostki małe, tj. takie, które za poprzedni rok obrotowy nie przekroczyły co najmniej dwóch z następujących trzech wartości:

1) 25 500 000 zł – w przypadku sumy aktywów na koniec roku obrotowego,

2) 51 000 000 zł – w przypadku przychodów netto ze sprzedaży towarów i produktów za rok obrotowy,

3) 50 osób – w przypadku średniorocznego zatrudnienia w przeliczeniu na pełne etaty.

Możliwość zwolnienia ze stosowania InstrFinR nie dotyczy:

1) jednostek organizacyjnych działających na podstawie PrBank, przepisów o obrocie papierami wartościowymi, przepisów o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi, przepisów o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, przepisów o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych lub przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, bez względu na wielkość przychodów;

2) jednostek zamierzających ubiegać się albo ubiegających się o zezwolenie na wykonywanie działalności na podstawie PrBank, przepisów o obrocie papierami wartościowymi, przepisów o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi, przepisów o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, przepisów o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych lub przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, bez względu na wielkość przychodów;

3) alternatywnych spółek inwestycyjnych w rozumieniu przepisów o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi, w tym uprawnionych do posługiwania się nazwą „EuVECA” albo „EuSEF”;

4) emitentów papierów wartościowych dopuszczonych, emitentów zamierzających ubiegać się lub ubiegających się o ich dopuszczenie do obrotu na jednym z rynków regulowanych Europejskiego Obszaru Gospodarczego;

5) krajowych instytucji płatniczych;

6) instytucji pieniądza elektronicznego;

7) jednostek mikro w rozumieniu RachunkU.

Instrumenty finansowe stanowią bardzo szeroką kategorię, w ramach której mogą występować umowy o odmiennej funkcji i charakterze. Dlatego też, w celu ułatwienia jednostkom ich poprawnej wyceny i ujęcia w księgach rachunkowych, wprowadzono obowiązek klasyfikacji instrumentów finansowych na dzień zawarcia. Zgodnie z § 5 InstrFinR instrument finansowy powinien zostać zaklasyfikowany do jednej z następujących kategorii:

1) jeżeli skutkuje powstaniem składnika aktywów finansowych, to są to:

a) aktywa finansowe przeznaczone do obrotu,

b) pożyczki udzielone i należności własne,

c) aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności,

d) aktywa finansowe dostępne do sprzedaży;

2) jeżeli skutkuje powstaniem składnika zobowiązań finansowych, to są to:

a) zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu,

b) pozostałe zobowiązania.

Analizując powyższe kategorie, można zauważyć, że główną determinantą klasyfikacji instrumentu finansowego jest cel jego nabycia. Ponadto jednostka powinna wziąć pod uwagę prawdopodobieństwo realizacji tego celu. Jest to podejście odmienne od klasycznego, zawartego w RachunkU. Ogólnie przyjęto podział instrumentów finansowych na długoterminowe i krótkoterminowe, co znalazło odzwierciedlenie w układzie bilansu. Podział aktywów finansowych na cztery wymienione kategorie został stworzony w celu ułatwienia jednostkom ich wyceny. Ponadto klasyfikacja, według zapisów InstrFinR, pozwala zdecydowanie dokładniej określić przyszłe zamierzenia podmiotu w stosunku do tych umów.

Aktywa przeznaczone do obrotu stanowią:

1) aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych w krótkim terminie, tzn. wynikających z krótkoterminowych zmian cen oraz wahań innych czynników rynkowych albo krótkiego czasu trwania instrumentu,

2) inne aktywa finansowe, bez względu na cel zawarcia kontraktu, jeśli stanowią one składnik portfela podobnych aktywów finansowych, co do którego istnieje duże prawdopodobieństwo realizacji w krótkim terminie zakładanych korzyści ekonomicznych,

3) pochodne instrumenty finansowe, które nie są uznane za instrumenty zabezpieczające.

Kluczowym czynnikiem decydującym o zaliczeniu instrumentu do tej grupy jest krótki termin jego utrzymywania przez jednostkę. Przez pojęcie „krótki” należy rozumieć okres do trzech miesięcy. W tym miejscu należy podkreślić, że instrument nie musi mieć terminu realizacji (wykupu, wykonania) krótszego niż trzy miesiące. Jest to warunek wystarczający, ale nie konieczny. Innymi słowy, każdy instrument wygasający nie później niż za trzy miesiące musi być zaliczony do kategorii „Przeznaczony do obrotu”. Jednak do tej grupy można także zaklasyfikować umowy z dłuższym lub nawet nieokreślonym (np. akcje) terminem realizacji. O klasyfikacji nie przesądza konstrukcja umowy (termin realizacji), ale cel jej zawarcia lub intencja zarządu co do przeznaczenia instrumentu. Jest to wyraz jednej z nadrzędnych zasad rachunkowości, tj. zasady wyższości treści ekonomicznej nad formą prawną. Należy pamiętać o tym, że klasyfikacji dokonuje się na dzień zawarcia instrumentu i kryteria odnoszące się do danej grupy należy rozpatrywać na ten konkretny dzień. Jeżeli zatem spółka kupiła na rynku wtórnym obligacje z terminem wykupu przypadającym za trzy miesiące, to powinna je zaliczyć do aktywów przeznaczonych do obrotu. Natomiast gdy spółka nabyła obligacje o dłuższym terminie i zaliczyła je do innej kategorii, to wcale nie oznacza, że na trzy miesiące przed wykupem powinna je przekwalifikować do kategorii „Przeznaczone do obrotu”. Klasyfikacji należy dokonać na dzień zawarcia, a ewentualne jej zmiany są możliwe, ale tylko w określonych przypadkach.

Zarówno do kategorii aktywów finansowych, jak i zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się także wszystkie instrumenty pochodne, które nie są uznawane za instrumenty zabezpieczające. W stosunku do instrumentów zabezpieczających jednostka może (ale nie musi), po spełnieniu określonych wymogów, stosować odmienne zasady rachunkowości, tzw. rachunkowość zabezpieczeń, które szczegółowo zostaną omówione w dalszej części. W tym miejscu należy podkreślić, że instrument zabezpieczający jest tutaj rozumiany w sensie prawa bilansowego, tj. jako instrument zgodny z definicją zawartą w RachunkU. Jest to kwestia bardzo istotna, gdyż zabezpieczenie w sensie księgowym nie jest tożsame z zabezpieczeniem w sensie ekonomicznym. Ponadto, w odróżnieniu od instrumentów pierwotnych, w przypadku derywatów nie ma znaczenia termin ich realizacji. Nawet jeśli instrument pochodny posiada bardzo odległą datę realizacji (np. pięć lat) lub jednostka zamierza utrzymać go dłużej niż trzy miesiące, to warunek odnoszący się do krótkiego okresu nie ma w tym przypadku żadnego znaczenia. W związku z tym, jeżeli jednostka nie będzie stosowała zasad rachunkowości zabezpieczeń, to instrumenty pochodne muszą zostać zaliczone do kategorii „Przeznaczone do obrotu” oraz ujęte w księgach i sprawozdaniu finansowym w sposób odpowiedni dla tej grupy.

Rys. 6. Klasyfikacja instrumentów pochodnych

W konsekwencji ujmowanie derywatów w księgach zostało uproszczone w porównaniu z pierwotnymi instrumentami finansowymi. Jednostka ma do wyboru dwa modele rachunkowości instrumentów pochodnych, które prowadzą do odmiennej prezentacji tych umów w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych. Rachunkowość zabezpieczeń jest rozwiązaniem dobrowolnym, którego zastosowanie wymaga spełnienia szeregu wymogów. Z tego względu przedsiębiorstwa często rezygnują z tej możliwości, co automatycznie nakłada na nie obowiązek ujmowania derywatów według zasad ogólnych. W praktyce oznacza to zaliczenie tych umów do instrumentów przeznaczonych do obrotu. Pożyczki udzielone i należności własne to:

1) aktywa finansowe powstałe na skutek wydania bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środków pieniężnych, niezależnie od terminu ich wymagalności,

2) obligacje i inne dłużne instrumenty finansowe nabyte w zamian za wydane bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środki pieniężne, jeżeli z zawartego kontraktu jednoznacznie wynika, że zbywający nie utracił kontroli nad wydanymi instrumentami finansowymi.

Przyjmuje się, że jednostka sprzedająca aktywa finansowe nie utraciła nad nimi kontroli, jeśli:

1) ma prawo do ich odkupu lub jako pierwsza może odmówić odkupu, a cena odkupu różni się od wartości godziwej na dzień odkupu, albo takie aktywa nie są łatwo dostępne na rynku;

2) ma prawo lub jest zobowiązana do odkupu lub umorzenia wydanych aktywów, na warunkach zapewniających jednostce przyjmującej aktywa zwrot w wysokości, jaką mogłaby uzyskać, udzielając pożyczki zabezpieczonej przyjętymi aktywami;

3) zawarła kontrakt swap, w wyniku którego ponosi zasadnicze ryzyko kredytowe i zachowuje prawo do zasadniczej części korzyści ekonomicznych związanych z wydanymi aktywami, jakby była ich posiadaczem, w zamian za zobowiązanie się do zapłaty na rzecz jednostki przyjmującej aktywa kwoty określonej w kontrakcie; jeżeli przedmiotem takiego kontraktu są aktywa łatwo dostępne na rynku, to uznaje się, że nastąpiła utrata kontroli;

4) ponosi zasadnicze ryzyko związane z wydanymi aktywami, jakby była ich posiadaczem, w wyniku wystawienia bezwarunkowej opcji sprzedaży (put) tych aktywów, a aktywa takie nie są łatwo dostępne na rynku.

Do pożyczek udzielonych i należności własnych nie zalicza się nabytych pożyczek ani należności, a także wpłat dokonanych przez jednostkę w celu nabycia instrumentów kapitałowych nowych emisji – również wtedy, gdy nabycie następuje w pierwszej ofercie publicznej lub w obrocie pierwotnym, a w przypadku praw do akcji także w obrocie wtórnym. Do grupy aktywów utrzymywanych do terminu wymagalności zalicza się:

1) niezakwalifikowane do pożyczek udzielonych i należności własnych aktywa finansowe, dla których zawarte kontrakty ustalają termin wymagalności spłaty wartości nominalnej oraz określają prawo do otrzymania w ustalonych terminach korzyści ekonomicznych w stałej lub możliwej do ustalenia kwocie, pod warunkiem że jednostka zamierza i może utrzymać te aktywa do czasu, gdy staną się wymagalne;

2) nabyte dłużne instrumenty finansowe z opcją sprzedaży (put) lub kupna (call), które odpowiednio dają stronom kontraktu prawo wykupu instrumentu przed upływem terminu wymagalności, pod warunkiem że jednostka – mimo posiadanej opcji sprzedaży – zamierza i może utrzymać instrument do terminu wymagalności; w przypadku opcji kupna związanej z instrumentem kwoty otrzymane od emitenta we wcześniejszym terminie nie będą istotnie odbiegały od wartości tego instrumentu wynikającej z ksiąg rachunkowych.

Zatem o przypisaniu danego instrumentu do tej kategorii decyduje przede wszystkim zamiar i możliwość utrzymywania posiadanych aktywów finansowych do terminu ich zapadalności. Przyjmuje się, że ten warunek nie jest spełniony, jeżeli:

1) jednostka zamierza utrzymać instrument przez pewien czas, lecz nie precyzuje, czy pokrywa się on z terminem wymagalności,

2) kwota możliwa do uzyskania od emitenta po wykonaniu przez niego opcji kupna wbudowanej w instrument znacząco odbiega od jego wartości wynikającej z ksiąg rachunkowych,

3) jednostka nabywa dłużny instrument finansowy z opcją zamiany na instrumenty kapitałowe, chyba że wykonanie opcji jest możliwe w terminie wymagalności ustalonym dla instrumentu dłużnego albo inne uzasadnione okoliczności wskazują na małe prawdopodobieństwo wykonania tej opcji,

4) podmiot nie dysponuje odpowiednimi środkami na finansowanie aktywów do terminu ich wymagalności,

5) przepisy prawa, statut jednostki lub zawarte umowy ograniczają możliwość utrzymywania aktywów do terminu ich wymagalności.

Ostatnią kategorię stanowią aktywa finansowe dostępne do sprzedaży obejmujące wszelkie aktywa finansowe, które nie zostały zaliczone do żadnej z wymienionych grup. W praktyce bardzo często się zdarza, że dany instrument kwalifikuje się do kilku grup jednocześnie. W takiej sytuacji należy rozważyć, która grupa najlepiej oddaje zamiar jednostki w stosunku do tej umowy na dzień jej zawarcia. Do zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu należy zaliczyć:

1) pochodne instrumenty finansowe, które nie są uznane za instrumenty zabezpieczające,

2) zobowiązanie do dostarczenia pożyczonych papierów wartościowych oraz innych instrumentów finansowych – w przypadku zawarcia przez jednostkę umowy sprzedaży krótkiej.

Do kategorii pozostałych zobowiązań finansowych klasyfikuje się pozostałe zobowiązania, tj. takie, które nie zostały zaliczone do kategorii „Przeznaczone do obrotu”.

W przypadku obligacji powstaje dylemat co do sposobu ich klasyfikacji. Jeżeli jednostka zamierza utrzymać je do terminu wykupu, to powinny zostać zaklasyfikowane jako aktywa utrzymywane do terminu wymagalności, chyba że taka obligacja daje emitentowi prawo wcześniejszego wykupu po cenie istotnie różniącej się od jej wartości wynikającej z ksiąg. Jeżeli natomiast nabywca nie ma zamiaru utrzymania obligacji do dnia wykupu, ich klasyfikacja zależy od tego, czy emitent utracił nad nią kontrolę. W praktyce odnosi się to do obligacji z wbudowanymi opcjami odkupu, co oznacza, że będą one zaliczane do pożyczek udzielonych i należności własnych, jeśli jednostka nie zamierza ich utrzymać do dnia wykupu lub zamierza je sprzedać w ciągu trzech miesięcy. Jeżeli jednak obligacja nie posiada wbudowanych opcji lub jest wyemitowana na aktywnym rynku (łatwo zbywalna), to w takiej sytuacji powinna zostać zaliczona do aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży.

Tabela 1. Przykłady klasyfikacji instrumentów finansowych