W Dz.Urz. UE z 2019 r. L 305/17 opublikowano Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23.10.2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (dalej: dyrektywa o sygnalistach). Ten akt prawny w Polsce określa się jako dyrektywę o sygnalistach, a na terenie UE instytucję i zasady funkcjonowania takiego sygnalisty określa się po angielsku whistleblowing.

Dyrektywa o sygnalistach ustanawia wspólne minimalne normy ochrony osób zgłaszających trzy grupy naruszenia prawa UE.
Naruszenia objęte zakresem stosowania aktów Unii

Po pierwsze, naruszenia objęte zakresem stosowania aktów Unii określonych w załączniku, dotyczące dziedziny:

  • zamówień publicznych;
  • usług, produktów i rynków finansowych oraz zapobieganiu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu;
  • bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
  • bezpieczeństwa transportu;
  • ochrony środowiska;
  • ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
  • bezpieczeństwa żywności i pasz, zdrowia i dobrostanu zwierząt;
  • zdrowia publicznego;
  • ochrony konsumentów;
  • ochrony prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwa sieci i systemów informacyjnych.

Naruszenia mające wpływ na interesy finansowe Unii

Po drugie, naruszenia mające wpływ na interesy finansowe Unii, o których mowa w art. 325 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. nr 90, poz. 864/2; dalej: TFUE), czyli dotyczące określonych w tych przepisach środków zwalczania nadużyć finansowych, a także określone szczegółowo w stosownych środkach unijnych.

Naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego

Po trzecie, naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego (art. 26 ust. 2 TFUE), w tym naruszenia unijnych zasad konkurencji i pomocy państwa, jak również naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego w odniesieniu do działań, które stanowią naruszenie przepisów o podatku od osób prawnych lub do praktyk mających na celu uzyskanie korzyści podatkowej sprzecznej z przedmiotem lub celem mających zastosowanie przepisów o podatku od osób prawnych.

Ważne

Dyrektywa o sygnalistach nie wpływa na stosowanie prawa UE ani prawa krajowego w odniesieniu do: ochrony informacji niejawnych, ochrony prawniczej tajemnicy zawodowej i tajemnicy medycznej, tajemnicy narady sędziowskiej lub przepisów dotyczących postępowania karnego. Poza tym, nie wpływa ona na zapewnienie bezpieczeństwa narodowego, na przepisy krajowe dotyczące wykonywania przez pracowników ich prawa do konsultacji z ich przedstawicielami lub związkami zawodowymi w zakresie określonym w art. 3 dyrektywy o sygnalistach.

Dyrektywę o sygnalistach stosuje się do osób dokonujących zgłoszenia:

  • pracujących w sektorze prywatnym lub publicznym, które uzyskały informacje na temat naruszeń w kontekście związanym z pracą, w tym co najmniej do: osób posiadających status pracownika (art. 45 ust. 1 TFUE), w tym urzędników służby cywilnej, osób posiadających status osób prowadzących działalność na własny rachunek (art. 49 TFUE), akcjonariuszy lub wspólników oraz osób będących członkami organu administrującego, zarządzającego lub nadzorczego przedsiębiorstwa, w tym członków niewykonawczych, a także wolontariuszy i stażystów, bez względu na to czy otrzymują oni wynagrodzenie, a także osób pracujących pod nadzorem i kierownictwem wykonawców, podwykonawców i dostawców;
  • w przypadku, gdy dokonują one zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji na temat naruszeń, jakie uzyskały w ramach stosunku pracy, który już ustał;
  • których stosunek pracy ma zostać dopiero nawiązany, w przypadku gdy informacje na temat naruszeń uzyskano w trakcie procesu rekrutacji lub innych negocjacji poprzedzających zawarcie umowy.
Ważne

Osoby dokonujące zgłoszenia kwalifikują się do objęcia ochroną na mocy dyrektywy o sygnalistach, pod warunkiem że:

  • miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń są prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia i że informacje takie są objęte zakresem stosowania niniejszej dyrektywy oraz
  • dokonały zgłoszenia wewnętrznego albo zgłoszenia zewnętrznego lub dokonały ujawnienia publicznego.

Przy czym, osoby, które dokonały anonimowego zgłoszenia informacji na temat naruszeń lub anonimowo ujawniły publicznie takie informacje, a następnie zostały zidentyfikowane i doświadczyły działań odwetowych, kwalifikują się mimo to do objęcia ochroną przewidzianą w rozdziale VI dyrektywy o sygnalistach, pod warunkiem, że spełniają te dwa warunki.

A zatem, dyrektywa o sygnalistach przewiduje trzy formy zgłaszania naruszenia prawa Unii.

Zgłoszenie wewnętrzne

Pierwsza z nich to zgłoszenie wewnętrzne (art. 7, 8 i 9 dyrektywy o sygnalistach). Zasadniczo informacje na temat naruszeń można zgłaszać za pośrednictwem wewnętrznych kanałów i procedur dokonywania zgłoszeń przewidzianych w tych przepisach. Państwa członkowskie mają zachęcać do zgłaszania za pośrednictwem wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń przed dokonaniem zgłoszenia za pośrednictwem zewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń w przypadku, gdy naruszeniu można skutecznie zaradzić wewnątrz organizacji, a osoba dokonująca zgłoszenia uważa, że nie zachodzi ryzyko działań odwetowych.

Zgodnie z art. 8 ust. 1 dyrektywy o sygnalistach, państwa członkowskie zapewniają, by podmioty prawne w sektorze prywatnym i publicznym ustanowiły kanały i procedury na potrzeby dokonywania zgłoszeń wewnętrznych i podejmowania działań następczych, po konsultacji i w porozumieniu z partnerami społecznymi, jeżeli tak przewiduje prawo krajowe. Przepis ten stosuje się do podmiotów prawnych w sektorze prywatnym, które zatrudniają co najmniej 50 pracowników. Ponadto:

  • podmioty prawne w sektorze prywatnym zatrudniające od 50 do 249 pracowników mogą dzielić się zasobami w zakresie przyjmowania zgłoszeń i wszelkich prowadzonych postępowań wyjaśniających. Pozostaje to bez uszczerbku dla obowiązków nałożonych na te podmioty przez niniejszą dyrektywę w zakresie zachowania poufności, przekazywania informacji zwrotnych oraz zaradzenia naruszeniu będącemu przedmiotem zgłoszenia;
  • po dokonaniu odpowiedniej oceny ryzyka, uwzględniającej charakter działalności podmiotów i wynikający z niej poziom ryzyka, w szczególności w dziedzinie środowiska i zdrowia publicznego, państwa członkowskie mogą zobowiązać podmioty prawne w sektorze prywatnym, które zatrudniają mniej niż 50 pracowników, do ustanowienia wewnętrznych kanałów i procedur dokonywania zgłoszeń.
Ważne

Przepis art. 8 ust. 1 dyrektywy o sygnalistach stosuje się do wszystkich podmiotów prawnych w sektorze publicznym, w tym do podmiotów będących własnością lub znajdujących się pod kontrolą takich podmiotów. Państwa członkowskie mogą:

  • zwolnić z obowiązku, o którym mowa w art. 8 ust. 1 dyrektywy o sygnalistach, gminy liczące mniej niż 10 000 mieszkańców lub zatrudniające mniej niż 50 pracowników lub inne wymienione wyżej podmioty zatrudniające mniej niż 50 pracowników;
  • wprowadzić przepisy przewidujące, że wewnętrzne kanały dokonywania zgłoszeń mogą być wspólne dla kilku gmin lub obsługiwane przez wspólne organy gminne zgodnie z prawem krajowym, pod warunkiem że wspólne wewnętrzne kanały dokonywania zgłoszeń są odrębne i niezależne od odpowiednich zewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń.

Procedury na potrzeby zgłoszeń wewnętrznych i działań następczych obejmują następujące elementy:

kanały przyjmowania zgłoszeń:

zaprojektowane, ustanowione i obsługiwane w bezpieczny sposób zapewniający ochronę poufności tożsamości osoby dokonującej zgłoszenia i osoby trzeciej wymienionej w zgłoszeniu oraz uniemożliwiający uzyskanie do nich dostępu nieupoważnionym członkom personelu.

Kanały tu przewidziane muszą umożliwiać dokonywanie zgłoszeń na piśmie lub ustnie (zgłoszenie ustne może być dokonane telefonicznie lub za pośrednictwem innych systemów komunikacji głosowej oraz, na wniosek osoby dokonującej zgłoszenia, za pomocą bezpośredniego spotkania zorganizowanego w rozsądnym terminie)

potwierdzenie:

osobie dokonującej zgłoszenia przyjęcia zgłoszenia w terminie siedmiu dni od jego otrzymania

wyznaczenie bezstronnej osoby lub bezstronnego wydziału:

właściwych do podejmowania działań następczych w związku ze zgłoszeniami, przy czym może to być ta sama osoba lub ten sam wydział, które przyjmują zgłoszenia, które będą komunikować się z osobą dokonującą zgłoszenia i w stosownych przypadkach zwracać się do osoby dokonującej zgłoszenia o dalsze informacje oraz przekazywać jej informacje zwrotne

podejmowanie z zachowaniem należytej staranności działań następczych:

przez wyznaczoną osobę lub wyznaczony wydział;

jeżeli prawo krajowe przewiduje takie działania, w odniesieniu do zgłoszeń anonimowych

rozsądny termin:

na przekazanie informacji zwrotnych, nieprzekraczający trzech miesięcy od potwierdzenia otrzymania zgłoszenia lub, w przypadku niewysłania potwierdzenia do osoby dokonującej zgłoszenia, trzech miesięcy od upływu 7 dni od dokonania zgłoszenia

zapewnienie zrozumiałych i łatwo dostępnych informacji:

na temat procedur na potrzeby dokonywania zgłoszeń zewnętrznych do właściwych organów oraz, w stosownych przypadkach, do instytucji, organów lub jednostek organizacyjnych Unii

Zgłoszenia zewnętrzne

Druga forma zgłaszania to zgłoszenia zewnętrzne (art. 10–14 dyrektywy o sygnalistach). W ramach tej formy państwa członkowskie wyznaczają organy właściwe do przyjmowania zgłoszeń, przekazywania informacji zwrotnych na ich temat i podejmowania działań następczych w związku z nimi i zapewniają tym organom odpowiednie zasoby. Państwa członkowskie zapewniają, aby właściwe organy:

  • ustanowiły niezależne i autonomiczne zewnętrzne kanały dokonywania zgłoszeń w celu przyjmowania i przetwarzania informacji na temat naruszeń;
  • niezwłocznie, a w każdym razie w terminie siedmiu dni od otrzymania zgłoszenia, potwierdzały jego otrzymanie, chyba że osoba dokonująca zgłoszenia wystąpiła wyraźnie z odmiennym wnioskiem w tym zakresie lub właściwy organ ma uzasadnione powody, by sądzić, że potwierdzenie otrzymania zgłoszenia zagroziłoby ochronie tożsamości tej osoby;
  • podejmowały z zachowaniem należytej staranności działania następcze w związku ze zgłoszeniami;
  • przekazały osobie dokonującej zgłoszenia informacje zwrotne w rozsądnym terminie, nieprzekraczającym trzech miesięcy lub, w należycie uzasadnionych przypadkach – w ciągu 6 miesięcy;
  • poinformowały osobę dokonującą zgłoszenia o ostatecznym wyniku postępowań wyjaśniających uruchomionych na skutek danego zgłoszenia, zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym;
  • przekazały w stosownych terminie, w odpowiednich przypadkach, właściwym instytucjom, organom lub jednostkom organizacyjnym Unii informacje zawarte w zgłoszeniu w celu przeprowadzenia dalszego postępowania wyjaśniającego, o ile jest to przewidziane w prawie Unii lub w prawie krajowym.

Ujawnienia publiczne

Trzecia forma zgłaszania to ujawnienie publiczne. Osoba, która dokonuje ujawnienia publicznego, kwalifikuje się do objęcia ochroną na mocy niniejszej dyrektywy, jeżeli spełniony jest którykolwiek z warunków wymienionych w art. 15 ust. 1 dyrektywy o sygnalistach. Nie dotyczy to przypadku, gdy dana osoba ujawnia informacje bezpośrednio do prasy zgodnie ze szczególnymi przepisami krajowymi ustanawiającymi system ochrony w związku z wolnością wypowiedzi i informacji.

Ponadto dyrektywa o sygnalistach wprowadza przepisy mające zastosowanie do zgłoszeń wewnętrznych i zewnętrznych, które obejmują:

  • obowiązek zachowania poufności;
  • przetwarzanie danych osobowych;
  • prowadzenie rejestrów zgłoszeń.

Natomiast przewidziane w dyrektywie środki ochrony obejmują:

  • zakaz działań odwetowych;
  • środki wsparcia;
  • środki ochrony przed działaniami odwetowymi;
  • sankcje;
  • zakaz zrzeczenia się praw i środków ochrony prawnej.
Ważne

Zgodnie z art. 26 dyrektywy o sygnalistach, państwa członkowskie wprowadzają w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania dyrektywy do 17.12.2021 r. Na zasadzie odstępstwa od tego przepisy, w przypadku podmiotów prawnych w sektorze prywatnym zatrudniających od 50 do 249 pracowników, państwa członkowskie wprowadzają w życie do 17.12.2023 r. przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wypełnienia obowiązku ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń.

Przyjęte przez państwa członkowskie przepisy krajowe w powyższym zakresie zawierają odniesienie do niniejszej dyrektywy lub odniesienie takie towarzyszy ich urzędowej publikacji. Sposób dokonywania takiego odniesienia określany jest przez państwa członkowskie. Państwa członkowskie niezwłocznie przekazują Komisji tekst tych przepisów.

Monitorowanie, ocena i przegląd wdrażania i stosowania omawianej dyrektywy reguluje art. 27 dyrektywy o sygnalistach.

Podsumowanie

Zgłaszając naruszenia prawa unijnego, szkodliwe dla interesu publicznego i w ochronie dobra społecznego, sygnaliści odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu takich naruszeń i im zapobieganiu. Potencjalni sygnaliści często rezygnowali ze zgłaszania swoich zastrzeżeń lub podejrzeń z obawy przed działaniami odwetowymi. Uznano więc, zarówno na poziomie unijnym, jak i międzynarodowym, znaczenie zapewnienia zrównoważonej i skutecznej ochrony sygnalistów.

Na poziomie UE, dokonywane przez sygnalistów zgłoszenia i ujawnianie publiczne dotyczące naruszeń stanowią jeden z elementów oddolnego egzekwowania prawa i polityki unijnej.

Dostarczają one informacji na potrzeby krajowych i unijnych systemów egzekwowania prawa, umożliwiając skuteczne wykrywanie przypadków naruszenia prawa Unii, prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawie tych naruszeń oraz ich ścigania, tym samym zwiększając przejrzystość i rozliczalność.

Stąd, w przypadku stwierdzenia braków w zakresie egzekwowania prawa w tych dziedzinach, a sygnaliści są zwykle najlepiej usytuowani do tego, by ujawniać naruszenia prawa, uznano, że należy poprawić egzekwowanie prawa poprzez wprowadzenie skutecznych, poufnych i bezpiecznych kanałów dokonywania zgłoszeń i poprzez zapewnienie sygnalistom skutecznej ochrony przed działaniami odwetowymi (patrz: moduły 1, 2 i 3 preambuły do dyrektywy o sygnalistach).