Kierowcy w podróży służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustala się je na podstawie art. 775 § 3–5 Kodeksu pracy. Wynika to z art. 21a ustawy z 16.4.2004 r. o czasie pracy kierowców (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1155 ze zm.). W myśl ustawy o czasie pracy kierowców przez „podróż służbową” kierowcy rozumie się każde zadanie służbowe polegające na wykonywaniu, na polecenie pracodawcy przewozu drogowego poza siedzibę pracodawcy lub wyjazd poza siedzibę pracodawcy w celu wykonania przewozu drogowego.

W myśl art. 775 § 3 Kodeksu pracy warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowej pracownikowi zatrudnionemu u pracodawcy innego niż państwowa lub samorządowa jednostka sfery budżetowej określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania. Jeśli układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera takich postanowień, pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów wydanych na podstawie art. 775 § 3 Kodeksu pracy. Chodzi tu o rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29.1.2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. z 2013 r. poz. 167, dalej: Rozporządzenie z 2013 r.). Zgodnie z § 16 ust. 1 Rozporządzenia z 2013 r. za nocleg podczas podróży zagranicznej pracownikowi przysługuje zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem, w granicach limitu określonego w poszczególnych państwach w załączniku do rozporządzenia.

Natomiast w razie nieprzedłożenia rachunku za nocleg pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości 25% ww. limitu, który to ryczałt nie przysługuje za czas przejazdu (§ 16 ust. 2). Przepisów tych nie stosuje się jednak w sytuacji, gdy pracodawca lub strona zagraniczna zapewniają pracownikowi bezpłatny nocleg (16 ust. 4).

Związek Pracodawców „Transport i Logistyka Polska” (dalej: Związek) złożył do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie zgodności z konstytucją między innymi wskazanego wyżej art. 21 a ustawy o czasie pracy kierowców oraz § 16 ust. 1 Rozporządzenia z 2013 r.

Zdaniem Związku interpretacja wskazanych wyżej przepisów o czasie pracy kierowców, Kodeksu pracy oraz rozporządzenia z 2013 r. powoduje duże problemy w praktyce orzeczniczej sądów. Problemy te dotyczyły między innymi tego, że we wcześniejszym rozporządzeniu z 2012 r. była mowa o rachunku „hotelowym”, a w Rozporządzeniu z 2013 r. mowa jest jedynie o rachunku, bez określenia „hotelowym”. Ponadto problem w praktyce budzi znaczenie terminu „bezpłatny nocleg” oraz pytania, czy w świetle tych przepisów pracodawca może zapewnić bezpłatny nocleg kierowcy w kabinie pojazdu. W tej kwestii sądy zajmowały rozbieżne stanowiska.

Rozbieżności w orzecznictwie sądów

Z jednej strony sądy przyjmowały, że zapewnieniem „bezpłatnego noclegu” w rozumieniu wskazanych wyżej przepisów może być zapewnienie przez pracodawcę pracownikowi (kierowcy) odpowiedniego miejsca do spania w kabinie pojazdu. W innych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjmował pogląd odmienny, zgodnie z którym niezależnie od jego warunków, zapewnienie kierowcy noclegu w kabinie pojazdu nie można uznać za zapewnienie „bezpłatnego noclegu” w rozumieniu § 16 ust. 4 Rozporządzenia z 2013 r.

Zatem w zależności od przyjętej przez sąd wykładni dochodzi do dyskryminacji bądź to pracodawców, którzy w przekonaniu, że zapewniają bezpłatny nocleg w rozumieniu § 16 ust. 4 Rozporządzenia wyposażyli kabiny posiadanych pojazdów w stosunku do tych z nich, którzy podobnej inwestycji nie poczynili; bądź pracowników odbywających nocleg w kabinie, którym ryczałt przyznano –wobec tych, w przypadku których sąd uznał nocleg spędzony w kabinie pojazdu za spełniający warunki „bezpłatnego noclegu”.

Rozbieżności te stały się przedmiotem rozstrzygnięcia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 12.6.2014 r., w której SN orzekł, że zapewnienie pracownikowi-kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę noclegu w rozumieniu § 16 ust. 4 Rozporządzenia z 2013 r., co powoduje, że pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 16 ust. 1–3 Rozporządzenia z 2013 r.) albo na korzystniejszych warunkach i wysokości określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach prawa pracy.

Zarzuty autorów wniosku

Zdaniem autorów wniosku do Trybunału Konstytucyjnego § 16 Rozporządzenia MPiPS z 2013 r. jest niezgodny z art. 2 Konstytucji RP ze względu na brak jednoznacznych kryteriów pozwalających precyzyjnie ustalić, w jakich okolicznościach pracodawca zapewnił kierowcy bezpłatny nocleg w trakcie zagranicznej podróży służbowej.

W ocenie Związku przepisy Rozporządzenia z 2013 r. nie uwzględniają specyfiki zawodu kierowcy w transporcie międzynarodowym, ponieważ w ich przypadku wyjazdy są immanentnym elementem świadczonej pracy, a nocleg – z uwagi na brak dostępnej infrastruktury – odbywa się często w kabinie kierowcy.

Związek podkreślił, że w innym rozporządzeniu ustawodawca przyznaje radnemu gminy świadczenia z tytułu noclegu w podróży służbowej, które jednak nie należą się w sytuacji zapewnienia bezpłatnego noclegu lub spędzenia noclegu w wagonie sypialnym lub kuszetce. Ustawodawca traktuje zatem – w tym przypadku – nocleg w wagonie sypialnym lub kuszetce jako wystarczający dla ograniczenia świadczeń należnych z tytułu noclegu w podróży służbowej. Warunki noclegu w kabinie pojazdu ciężarowego, wyposażonej w miejsce do spania, nie odbiegają od warunków noclegu w wagonie sypialnym, czy kuszetce, lecz ustawodawca tego faktu nie uwzględnił.

Zdaniem Związku przyznanie kierowcy pracującemu w transporcie międzynarodowym ryczałtu w sytuacji, gdy kierowca ten żadnych kosztów – w związku z noclegiem w kabinie pojazdu – nie ponosił, wykracza poza zakres upoważnienia ustawowego.

Związek zawodowy podkreślił także, że w omawianej materii ustawa w art. 21 a ustawy o czasie pracy kierowców w sposób kaskadowy odsyła do innych przepisów, które z kolei odsyłają do kolejnych przepisów, co utrudnia adresatom zrozumienie i interpretację przepisów. Zdaniem Związku taka konstrukcja przepisów narusza konstytucję.

Uchylenie poprzedniego rozporządzenia z 2012 r. w sprawie diet z tytułu podroży służbowych i zastąpienie go Rozporządzeniem z 2013 r. wywołała lawinę roszczeń kierowców obejmujących swoim zakresem także okres trzech lat wstecz. Kierowcy domagają się wypłaty lub wyrównania świadczeń, nawet w sytuacji, gdy zapewniono im nocleg pojeździe w dobrych warunkach, a świadczenia wypłacano zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie umowami i regulaminami.

Średnia wysokość roszczenia z tytułu ryczałtu za nocleg, jakie – po wydaniu przez Sąd Najwyższy wskazanej wyżej uchwały z 12.6.2014 r. – kieruje do pracodawcy kierowca wynosi około 50 tys. zł. Z danych Związku Pracodawców „Transport i Logistyka Polska” wynika, że suma roszczeń wynikająca z pozwów wniesionych do sądu na dzień 3.9.2014 r. wynosi 2,5 mld zł.