Stan faktyczny 

Skarżąca wniosła skargę do WSA na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego (dalej jako: SKO) w przedmiocie odmowy przyznania prawa do świadczenia wychowawczego (dalej jako: 500 plus) żądając jej uchylenia. Podstawą zakwestionowania świadczenia przez organ administracji publicznej była okoliczność pobierania przez ówczesnego partnera Skarżącej innego świadczenia rodzinnego za granicą. W związku z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego i przyznaniem pierwszeństwa wskutek zbiegu praw do świadczeń rodzinnych, należnościom pobieranym w innym państwie (we Włoszech, gdzie ojciec dziecka zamieszkiwał i pracował), zasadnym było uchylenie przez polskie organy decyzji o przyznaniu świadczenia 500 plus. Wydanie tej decyzji poprzedziła analiza wojewody, który ustalał istnienie przesłanek ustawowych do otrzymania świadczeń i dokonał porównania wysokości oraz okresów pobierania kwot w obu państwach. Z racji faktu, że miesięczny zasiłek zagraniczny opiewał na wartość wyższą, Stronie nie przysługiwał dodatek dyferencyjny, a prawo do świadczenia wychowawczego w kraju zostało finalnie zawieszone w całości. Wysokość świadczeń rodzinnych przysługujących we Włoszech w przypadku rodzin z dochodem rocznym nieprzekraczającym wysokości 14.383,37 EUR wynosi bowiem 258,33 EUR miesięcznie.

Od tak przedstawionej decyzji wojewody, Strona wniosła najpierw odwołanie do SKO, które utrzymało w mocy zaskarżoną decyzję. W kolejnym kroku, w celu poszukiwania ochrony swoich praw, Strona skorzystała z drogi sądowej, wnosząc o uchylenie decyzji organów obu instancji. To, co uwypukliła Skarżąca w swoim uzasadnieniu to faktyczny brak sprawowanej opieki ojca nad dzieckiem. Podkreśliła, że ojciec nie utrzymywał z małoletnią kontaktu, jak i nie pozostawał w jakiejkolwiek relacji z matką (Strona weszła w związek małżeński z innym mężczyzną), co tym samym wykluczało w świetle prawa jego możność ubiegania się o jakiekolwiek wsparcie materialne na rzecz rodziny. Sama przesłanka posiadania córki w innym kraju nie mogła, zdaniem występującej ze skargą, stanowić clou tak przedsięwziętej decyzji państwa. Co więcej, skarżąca podniosła, że organy nie ustaliły bezspornie czy ustawodawstwo włoskie miało w sprawie pierwszeństwo. Jej zdaniem, przepisy dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia nie miały zastosowania, a organ powinien rozpatrzyć przesłanki do przyznania jej świadczenia w oparciu o przepisy RP. Okoliczność zaś, że państwo włoskie nie zaprzeczyło swojemu pierwszeństwu, w żadnym wypadku nie dało uprawnienia do wydania decyzji odmownej.

Zgodnie bowiem z ustawodawstwem unijnym, instytucja włoska musi zająć stanowisko – a zatem w sposób wyraźny udzielić odpowiedzi. Sama skarżąca nigdy nie starała się o wzmiankowane świadczenia we Włoszech i nie zachodziła żadna wymiana informacji w tym zakresie, w związku z czym, krajem następnym w kolejności do wypłaty świadczeń rodzinnych i wychowawczych – po spełnieniu przesłanek wynikających z właściwych norm prawnych, byłaby Polska.

Stan prawny 

Zgodnie z art. 16 ust. 8 w zw. z ust. 10 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2407 ze zm.; dalej jako: PomWychDzU) w przypadku, gdy wojewoda stwierdzi, że zachodzi zbieg tytułów do świadczeń rodzinnych, przekazuje sprawę organowi właściwemu w celu ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego, jak również ustala i dochodzi ewentualnego zwrotu nienależnie pobranego świadczenia wychowawczego.

Podstawę uzasadniającą brak uprawnienia do kumulowania należności z dwóch różnych krajów oraz zawierającą zasady pierwszeństwa wypłat stanowi Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29.4.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. UE L Nr 166, str. 1 ze zm., dalej jako: Rozporządzenie). Strona w swojej argumentacji podważyła błędnie przyjętą wykładnię art. 4 ust. 2 pkt 1 PomWychDzU stanowiącego, że świadczenie wychowawcze przysługuje matce albo ojcu, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu matki albo ojca, jak również naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 5 PomWychDzU i przepisu art. 68 ust. 1 Rozporządzenia jakoby jego przepisy regulujące pierwszeństwo w ogóle miały zastosowanie. Strona tym samym wyszczególniając niepodjęcie przez organ wszelkich czynności niezbędnych do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, zarzuciła mu naruszenie art. 7 ustawy z 14.6.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (t.j.: Dz.U. z 2020 r. poz. 256 ze zm.; dalej jako: KPA), a także art. 77 KPA poprzez niewyczerpująco zebrany i rozpatrzony materiał dowodowy, jak również art. 8 KPA w zw. z art. 10 KPA, które miały istotny wpływ na wynik sprawy i, w oparciu o które, organ zaniechał przesłuchania Strony i nie uwzględnił jej wniosków dowodowych.

Sąd przyznał rację Stronie, która zaskutkowała wyeliminowaniem z obrotu prawnego decyzji zarówno SKO, jak i wojewody. Sąd nie zakwestionował jednak zastosowania przepisów o koordynacji, ale za chybione uznał przyznanie pierwszeństwa państwu włoskiemu w myśl art. 11, art. 67 oraz art. 68 Rozporządzenia. Za punkt wyjścia powziął do rozparcelowania definicję rodziny. W brzmieniu art. 2 pkt 16 obowiązującej na gruncie uprzedniej wersji ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci z 11.2.2016 r. (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 2134 ze zm., dalej jako: PomWychDzU18) za jej członków uznawani byli: małżonkowie, rodzice dzieci, opiekuni faktyczni dziecka oraz zamieszkujące wspólnie z tymi osobami, pozostające na ich utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25. roku życia, a także dzieci, które ukończyły 25. rok życia, legitymujące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością przysługuje świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy albo zasiłek dla opiekuna. Przesłanki negatywne kwalifikujące określone podmioty do katalogu osób niebędących członkami rodziny nie zasługiwały na wzięcie pod rozwagę w omawianym przypadku.

Sąd podkreślił jednak, że w przypadku gdy dziecko, zgodnie z orzeczeniem sądu, jest pod opieką naprzemienną obojga rodziców rozwiedzionych lub żyjących w separacji, lub żyjących w rozłączeniu sprawowaną w porównywalnych i powtarzających się okresach, dziecko zalicza się jednocześnie do członków rodzin obydwojga rodziców. W przedmiotowej sprawie rodzice nie byli jednak małżeństwem, tak przed, jak i na czas orzekania.

Dywagacje zostały jednocześnie poparte obowiązującą na czas wydania orzeczenia ustawową definicją osoby samotnie wychowującej dziecko, zadekretowaną w art. 2 pkt 13 PomWychDzU18 (obecnie uchylony) tj.: pannę, kawalera, wdowę, wdowca, osobę pozostającą w separacji orzeczonej prawomocnym wyrokiem sądu, osobę rozwiedzioną, chyba że wychowuje wspólnie co najmniej jedno dziecko z jego rodzicem. Skarżąca jako osoba rozwiedziona, podejmująca opiekę na córką bez udziału jej biologicznego ojca nie miała podstaw, by uznać ówczesnego partnera za członka jej rodziny. Tym bardziej, że nie łożył on na utrzymanie ich wspólnego dziecka i nie miał żadnych emocjonalnych więzi wspartych regularnym kontaktem. Ponadto, w myśl art. 22 PomWychDzU, świadczenie w wysokości 500 zł miesięcznie wypłaca się temu z rodziców, opiekunów prawnych dziecka lub opiekunów faktycznych dziecka, który faktycznie sprawuje opiekę nad dzieckiem.

Stanowisko sądu przedstawione w omawianym orzeczeniu znalazło również poklask w podobnych kazusach rozstrzyganych przez judykaturę. Ojciec dziecka pozbawiony z nim faktycznej łączności, a pobierający na rzecz rodziny stosowne świadczenia za granicą, nie może być uprawnionym do korzystania z dobrodziejstw obcego systemu zabezpieczenia społecznego w zakresie utrzymania rodziny. Tym samym niedopuszczalnym wydaje się pozbawienie matki faktycznie sprawującej opiekę nad małoletnią należnego jej wsparcia finansowego, a w razie ustalenia nienależnie pobieranego świadczenia za okres wsteczny, zobowiązanie jej do oddania całości kwoty, które mogły być przedmiotem odrębnej decyzji.

Zasadność linii obrony, jakiej Sąd przyznał rację, należałoby upatrywać również w ratio legis PomWychDzU – istotą systemu zabezpieczeniowego jest ofiarowanie środków pieniężnych stosownych do zaistniałych trudności w utrzymaniu dziecka oraz częściowe pokrywanie wydatków związanych z jego wychowywaniem. Trudno oczekiwać, by osoba niezaangażowana w rozwój dziecka, nieświadoma jego potrzeb mogła być adresatem tak skonstruowanych norm prawnych. Warto przy tym zwrócić uwagę także na kontekst rodziny ujawniony na gruncie innych ustaw, jak art. 3 pkt 16 ustawy o świadczenia rodzinnych z 28.11.2003 (t.j.: Dz.U. z 2020 r. poz. 111 ze zm.) czy w art. 1 ust. 1 lit. i Rozporządzenia unijnego – rozlokowanie różnych definicji członków rodziny (choć podobnych) w poszczególnych aktach prawnych jest celowe i bynajmniej intencją ustawodawcy nie jest narzucenie ich sztywnego stosowania. To, jak ukształtować skład osobowy rodziny, mając na względzie stopień złożoności relacji rodzinnych, należy odnosić do okoliczności poszczególnego przypadku, wspieranego pojęciami interpretowanymi przez pryzmat ich systemowego położenia.