Granice rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy

Opis stanu faktycznego

Przed Sądem Rejonowym w P. toczyło się postępowanie karne z oskarżenia prywatnego J.P. przeciwko J.M. oskarżonemu o przestępstwo kwalifikowane z art. 157 § 2 KK i art. 190 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK. Sprawa VII K 11/18 została przydzielona do referatu sędziego tego Sądu M.O. Postanowieniem z 12.10.2018 r. Sąd Rejonowy w P. w składzie jednoosobowym (przewodniczący – sędzia M.O.) umorzył na podstawie art. 17 § 1 pkt 9 KPK przedmiotowe postępowanie, z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżyciela. Sąd wskazał, że przestępstwo gróźb karalnych z art. 190 § 1 KK ścigane jest z oskarżenia publicznego na wniosek pokrzywdzonego, zaś J.P. co prawda złożył taki wniosek na rozprawie 12.10.2018 r., lecz do Sądu wpłynął jedynie prywatny akt oskarżenia. Tymczasem zgodnie z art. 45 § 1 KPK oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator, a zatem w niniejszej sprawie zaistniała negatywna przesłanka procesowa w postaci braku skargi uprawnionego oskarżyciela, co zobowiązywało Sąd do umorzenia postępowania.

Oskarżyciel prywatny J.P. wniósł zażalenie na to postanowienie, zarzucając rażące naruszenie art. 17 § 1 pkt 9 KPK. Po jego rozpoznaniu Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z 28.11.2018 r., IV Kz 381/18, uchylił zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w przedmiocie umorzenia postępowania podkreślając, że sąd nie jest związany błędną kwalifikacją zastosowaną przez oskarżyciela prywatnego, jak również wadliwym opisem czynu. Zwrócił uwagę, że postępowanie prywatnoskargowe zostało w niniejszej sprawie wszczęte o czyn, którego ramy wyznaczał protokół przyjęcia ustnej skargi o przestępstwie ściganym z oskarżenia prywatnego, gdzie nie było mowy o groźbach karalnych. Sąd Okręgowy wskazał, iż prowadząc postępowanie po zwrocie akt, Sąd Rejonowy powinien orzekać w zakresie czynu, którego ramy wyznacza protokół przyjęcia ustnej skargi o przestępstwie ściganym z oskarżenia prywatnego, rozważając ewentualną odpowiedzialność oskarżonego w zakresie czynów z art. 157 § 2 KK, art. 216 § 1 KK lub art. 217 § 1 KK. 

Po uchyleniu zaskarżonego postanowienia, sprawa VII K 11/18 przeciwko J.M. ponownie przydzielona została do rozpoznania sędziemu Sądu Rejonowego M.O. Oskarżyciel prywatny J.P. 8.2.2019 r. złożył wniosek o wyłączenie sędziego od rozpoznania niniejszej sprawy z uwagi na fakt, że sędzia M.O. zajął już w niej stanowisko umarzając wcześniej postępowanie z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżyciela. Z kolei sędzia Sądu Rejonowego M.O. złożył do akt sprawy oświadczenie z 19.2.2019 r. wskazując, że w jego ocenie zachodzą podstawy do wyłączenia go od jej rozpoznania w oparciu o przepis art. 41 § 1 KPK właśnie z uwagi na okoliczność podniesioną przez wnoszącego zażalenie. Zwrócił też uwagę, że na rozprawie 8.2.2019 r. pełnomocnik oskarżyciela prywatnego podnosił, iż w sprawie tej mogą zachodzić okoliczności wyłączające sędziego od rozpoznania sprawy z mocy prawa na podstawie art. 40 § 1 pkt 7 KPK, bowiem wydając postanowienie z 12.10.2018 r. o umorzeniu postępowania brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone. Jednak Sąd Rejonowy w P. (w innym składzie) postanowieniem z 11.3.2019 r. nie uwzględnił wniosku oskarżyciela prywatnego oraz stanowiska sędziego M.O. w przedmiocie wyłączenia tego sędziego od udziału w sprawie. W tej sytuacji niniejsza sprawa ponownie trafiła do referatu sędziego M.O., który rozpoznał ją merytorycznie. 

Po przeprowadzeniu postępowania, wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z 24.2.2020 r., VII K 11/18, oskarżony J.M. został uznany winnym przestępstwa z art. 217 § 1 KK. Jednocześnie stwierdzając wystąpienie okoliczności z art. 217 § 2 KK Sąd odstąpił od wymierzenia oskarżonemu kary. 

Apelacje od wyroku wnieśli oskarżyciel prywatny J.P. oraz obrońca oskarżonego J.M. Po ich rozpoznaniu Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z 10.7.2020 r., IV Ka 271/20, Legalis, utrzymał w mocy zaskarżony wyrok. 

Kasację od wyroku Sądu odwoławczego wniósł Prokurator Generalny, który zaskarżył wyrok w całości na niekorzyść oskarżonego J.M. Skarżący zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść wyroku naruszenie przepisów prawa procesowego, a mianowicie art. 433 § 1 in fine KPK w zw. z art. 439 § 1 pkt 1 KPK, w zw. z art. 437 § 2 KPK.

Autor kasacji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz utrzymanego nim w mocy wyroku Sądu Rejonowego w P. i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. 

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji Prokuratora Generalnego wniesionej na niekorzyść oskarżonego, uchylił zaskarżony wyrok oraz utrzymany nim w mocy wyrok Sądu pierwszej instancji i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w P. do ponownego rozpoznania.

 Uzasadnienie SN

Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja okazała się oczywiście zasadna, co umożliwiało uwzględnienie jej w całości i rozpoznanie na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 KPK.

Skarżący słusznie podniósł, że w niniejszej sprawie doszło do wydania wyroku przez sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy prawa, skoro uprzednio brał on udział w tej samej sprawie w wydaniu postanowienia o umorzeniu postępowania z powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela na podstawie art. 17 § 1 pkt 9 KPK, które następnie zostało uchylone i sprawę przekazano Sądowi I instancji do merytorycznego rozpoznania, co stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą określoną w art. 439 § 1 pkt 1 KPK. Nie ulega wątpliwości, że w sprawie tej na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego doszło do naruszenia przepisu określonego w art. 40 § 1 pkt 7 KPK. W przedstawionym wcześniej układzie procesowym sędzia Sądu Rejonowego M.O. jako iudex inhabilis był wyłączony od dalszego udziału w przedmiotowej sprawie właśnie na podstawie tego przepisu.

Należało przypomnieć, że zgodnie z treścią art. 433 § 1 KPK, sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, a jeżeli w środku odwoławczym zostały wskazane zarzuty stawiane rozstrzygnięciu – również w granicach podniesionych zarzutów, przy uwzględnieniu treści art. 447 § 1 – 3 KPK, a w zakresie szerszym w wypadkach wskazanych w art. 435 KPK, art. 439 § 1 KPK, art. 440 KPK i art. 455 KPK. Z kolei przepis art. 436 KPK stanowi, że sąd może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego tylko do poszczególnych uchybień, podniesionych przez stronę lub podlegających uwzględnieniu z urzędu, jeżeli rozpoznanie w tym zakresie jest wystarczające do wydania orzeczenia, a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania. Trafnie więc podniesiono w kasacji, że przepisy art. 433 § 1 KPK i art. 436 KPK nakładały na Sąd Okręgowy rozpoznający w postępowaniu odwoławczym wniesione apelacje obowiązek dostrzeżenia faktu wydania zaskarżonego wyroku z rażącym naruszeniem prawa procesowego, mianowicie art. 40 § 1 pkt 7 KPK, mającym postać bezwzględnej przyczyny odwoławczej, a w rezultacie, uchylenie wyroku Sądu I instancji zgodnie z nakazem zawartym w art. 439 § 1 pkt 1 KPK (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11.2.2004 r., III KK 297/03, Legalis).

Przesłanki wyłączenia sędziego

Jak już wskazano, kwestia orzekania w przedmiotowej sprawie przez sędziego M.O. podlegającego wyłączeniu z mocy prawa była przedmiotem badania Sądu Rejonowego w P. (w innym składzie) na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego. Sąd jednak zajął w tym przedmiocie wadliwe stanowisko, przyjmując brak przesłanek do uznania sędziego referenta za sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy prawa. Mimo, że stosownego zarzutu w tym zakresie nie podniesiono w apelacji, Sąd odwoławczy nie dostrzegł wskazanego uchybienia i utrzymał w mocy zaskarżony wyrok Sądu I instancji.

Przepis art. 40 § 1 pkt 7 KPK stanowi jednoznacznie, że z mocy prawa od udziału w sprawie wyłączony jest sędzia, jeżeli brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego stwierdza się między innymi, że udział sędziego w wydaniu każdego orzeczenia, które zostało następnie uchylone, a sprawa przekazana do ponownego rozpoznania, powoduje wyłączenie go od udziału w sprawie w razie jej ponownego rozpoznania, i to niezależnie od przyczyn, jakie legły u podstaw wydanego orzeczenia. Istota zakazu wynikającego z dyspozycji tego przepisu polega na odsunięciu od ponownego orzekania w sprawie sędziego, który dał już wyraz swoim ocenom prawnym i faktycznym w tej sprawie w postaci rozstrzygnięcia, a w wyniku kontroli odwoławczej lub nadzwyczajnej to orzeczenie zostało uchylone. Nie budzi wątpliwości, że sędzia, który wydał postanowienie kończące postępowanie sądowe – a takim postanowieniem jest rzecz jasna orzeczenie o umorzeniu postępowania z powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela – jest z mocy prawa wyłączony od dalszego orzekania w tej sprawie. Oznacza to, że w razie uchylenia orzeczenia o umorzeniu postępowania karnego i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sędzia orzekający uprzednio nie może być wyznaczony do rozpoznania tej sprawy. Wydając orzeczenie o umorzeniu postępowania karnego sędzia ten wyraził bowiem w sposób jednoznaczny swój pogląd w sprawie, uznając niedopuszczalność prawną wydania wyroku (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 11.1.2021 r., V KK 439/9; z 23.7.2020 r., III KK 287/19, Legalis).