Wiadukty i podobne obiekty stanowią część infrastruktury drogowej i jako takie są własnością publiczną, jeżeli są położone w ciągu dróg krajowych lub samorządowych (gminnych, powiatowych, wojewódzkich), także jeżeli przebiegają przez nie elementy linii komunikacyjnych, np. torowiska tramwajowe. Fakt poprowadzenia po nich torowisk nie oznacza, że ich własność przechodzi na przedsiębiorstwa komunikacyjne, gdyż nie można do nich zastosować wyłączeń z art. 49 KC ‒ wyrok SN z 18.11.2021 r., V CSKP 67/21.
Stan faktyczny
Stopniowo pogarszający się stan infrastruktury szynowej komunikacji na Śląsku i rosnące koszty jej utrzymania spowodowały 6 lat temu spór pomiędzy Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad, a operatorem linii tramwajowych na terenie aglomeracji katowickiej – chorzowską spółką Tramwaje Śląskie (TŚ). Rozpoczęła ją tym razem jednostka państwowa – GDDKiA skierowała bowiem do TŚ pisma z żądaniem przejęcia jako właściciel zarządu nad szeregiem wiaduktów, przez które przechodziła trakcja tramwajowa. Spółka odmówiła, wskazując, że w co najmniej kilku przypadkach wiadukty te są obiektami drogowymi, położonymi w ciągach dróg krajowych. Drogi te, jako drogi publiczne, stanowią zasadniczo własność państwową. Jednak GDDKiA twierdziła, że wiadukty te nie są w istocie częścią dróg krajowych, gdyż służą realizacji wyłącznie usług transportowych o charakterze lokalnym, na nich położone są tory i cała infrastruktura służąca utrzymaniu ruchu tramwajowego, a więc są one w istocie własnością spółki tramwajowej i to ta spółka powinna o nie dbać i ponosić koszta utrzymania. Dyrekcja powoływała się w tym względzie na art. 49 KC, zgodnie z którym urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa, traktując zarówno trakcję tramwajową, jak i obiekty z nią związane jako część przedsiębiorstwa komunikacyjnego, wyłączoną z reżimu przepisów drogowych.
Stanowisko sądu I i II instancji
Spór trafił więc na drogę sądową. Jednak pozew GDDKiA oddalił już sąd I instancji, następnie oddalono jej apelację i skargę kasacyjną.
Stanowisko Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku kończącego sprawę wskazał, że nietrafne było zastosowanie art. 49 KC do infrastruktury tramwajowej. Na nią składają się torowiska tramwajowe, zawieszona nad nimi trakcja elektryczna, ale także różnego typu obiekty inżynierskie jak tunele, przepusty, czy – jak w omawianej sprawie – wiadukty. Te obiekty stanowią (jak ustalił sąd apelacyjny, a potwierdził te ustalenia SN) część drogową obiektów inżynierskich w postaci obiektów mostowych-wiaduktów, na których znajdują się torowiska tramwajowe eksploatowane przez pozwaną spółkę.
Są to zatem obiekty mostowe obejmujące wiadukty, które wchodzą w skład drogowych obiektów inżynierskich. Do wyposażenia tych obiektów należy torowisko tramwajowe, zaś obiekt inżynierski składa się na drogę, która zgodnie z art. 4 pkt 2 DrPublU, jest budowlą wraz z drogowymi obiektami inżynierskimi, urządzeniami i instalacjami, i stanowi całość techniczno-użytkową przeznaczoną do prowadzenia ruchu drogowego. To przesądza o prawie własności tego typu obiektów.
Zgodnie z art. 2a DrPublU, drogi mogą być wyłącznie własnością publiczną, czyli mogą należeć tylko do Skarbu Państwa (drogi krajowe) lub jednostki samorządowej (drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne).
Wiadukt tramwajowy jako obiekt inżynierski, którego elementem jest torowisko, stanowi część drogi krajowej, a to oznacza, że stanowi on także własność Skarbu Państwa – co wyłącza ze strony przedsiębiorstw komunikacyjnych jakiekolwiek uprawnienia do tego typu obiektów – nawet w zakresie ograniczonych praw rzeczowych. Skoro bowiem drogi są wyłączone z obrotu cywilnego, nie można ustanawiać na nich np. służebności. Zatem wiadukty w ciągu dróg krajowych, po których przebiega trakcja tramwajowa, nadal muszą pozostać w wyłącznej gestii Skarbu Państwa, który ma wykonywać obowiązki w zakresie ich finansowania i utrzymywania.
Wnioski z orzeczenia
W orzecznictwie i literaturze pojawiają się wprawdzie opinie, rozszerzające zakres obowiązywania art. 49 KC, wyłączając szereg typów instalacji z nieruchomości, przeciwnie do zasady superficies solo cedit (łac. to co na gruncie przypada właścicielowi gruntu), np. TV kablowej (por. wyrok SN z 31.3.1999 r., II CKN 207/98; wyrok SN z 13.12.1998 r., II CKN 216/98). Za elastyczną wykładnią tego przepisu opowiedział się też TK uznając go za zgodny z Konstytucją wyrokiem z 7.11.2006 r., SK 42/05 (Dz.U. z 2006 r. Nr 206, poz. 1521).
Jednak szersze rozumienie normy art. 49 KC ma swoje granice. Dotyczą one zwłaszcza uznania ciągów komunikacyjnych (trakcji tramwajowej, ale też np. tuneli metra) za część infrastruktury przedsiębiorstwa, traktowanych podobnie jak linie przesyłowe (energetyczne, gazowe, rurociągi itp.). Te znajdują się z zasady na obiektach drogowych, które z kolei stanowią własność jednostek publicznych – Skarbu Państwa lub samorządów. Fakt korzystania z nich przez przedsiębiorstwa komunikacyjne (zwłaszcza takie, które dysponują naturalnym monopolem jak np. tramwaje, szybkie kolejki miejskie, czy metro) nie oznacza, że infrastruktura ta ma być ich własnością. Dotyczy to w szczególności obiektów drogowych takich jak wiadukty. Jeżeli biegną one w pasie drogowym (w rozumieniu art. 4 pkt 1 DrPublU), to stanowią jego część i tym samym – własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządowej, która ma nimi zarządzać i odpowiada za ich należyte utrzymanie.
